Nâng chất ’sân chơi’ khoa học kỹ thuật của học sinh

Cuộc thi khoa học kỹ thuật (KHKT) dành cho học sinh trung học là một sân chơi bổ ích, nơi ươm mầm cho những người trẻ đam mê nghiên cứu khoa học.

Quan trọng hơn, đây còn là môi trường học tập hữu ích, giúp học sinh phát huy được năng lực, phẩm chất của từng cá nhân.

Bùi Quang Trí giới thiệu đề tài Ứng dụng hỗ trợ người khiếm thị di chuyển trong các tòa nhà tại cuộc thi khoa học kỹ thuật dành cho học sinh trung học cấp tỉnh, năm học 2018-2019. Ảnh: H.Yến

Vì vậy, làm thế nào để cuộc thi KHKT ngày càng chất lượng, hạn chế tối đa những tiêu cực có thể xảy ra là điều rất cần thiết. Bởi sự phát triển của cuộc thi sẽ là động lực thúc đẩy giáo dục STEM (Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật, Toán học) phát triển.

* Trưởng thành từ cuộc thi

Từ năm học lớp 8, Lê Quang Trí, cựu học sinh Trường THPT Long Khánh (TP.Long Khánh) đã bắt đầu tham gia cuộc thi KHKT với đề tài Hệ thống tự động tắt điện trong lớp học. Liên tục những năm sau đó, Quang Trí đều đặn góp mặt trong sân chơi này với hàng loạt sản phẩm như: hê thông cảnh báo xe ơ góc khuât; thiêt bị bảo vê tai khỏi tiêng ôn có tạo áp suât cao; ứng dụng hỗ trợ người khiếm thị di chuyển trong các tòa nhà; robot hỗ trợ người khuyết tật cầm nắm đồ vật. Các sản phẩm trên đều đoạt giải cao trong cuộc thi KHKT cấp tỉnh.

Trong đó, dự án Ưng dụng hỗ trợ người khiếm thị di chuyển trong các tòa nhà đoạt giải nhất cuộc thi KHKT cấp tỉnh và giải nhì cấp quốc gia (năm học 2018-2019).

Đối với Quang Trí, cuộc thi KHKT đã mang đến cho mình nhiều trải nghiệm quý báu. Đó không chỉ là niềm vui khi giành được giải cao trong một cuộc thi mà chính là cảm giác tự hào khi chiến thắng chính mình, hoàn thành được ý tưởng đề ra cho mỗi đề tài. Hơn hết, nhờ tham gia cuộc thi, Trí đã lĩnh hội được nhiều kiến thức, kỹ năng mà nếu chỉ thông qua việc học tập ở lớp học truyền thống thì sẽ không thể nào có được.

“Mỗi lần thực hiện một ý tưởng mới là mỗi lần phải tự mày mò, nghiên cứu. Khi bắt tay vào làm mới thấy đưa ra được ý tưởng thì dễ nhưng hoàn thành được ý tưởng thì rất nhiều khó khăn, thử thách. Nhưng cũng nhờ đó, bản thân em đã mở rộng kiến thức liên quan trực tiếp đến đề tài. Em rất thích cách “học đi đối với hành” này” – Quang Trí chia sẻ.

Tốt nghiệp THPT, Quang Trí quyết định vào học ngành Công nghệ thông tin (CNTT) Trường đại học Khoa học tự nhiên theo diện tuyển thẳng (vì đoạt giải nhì quốc gia). “Các đề tài tham gia cuộc thi KHKT của em đều thuộc lĩnh vực CNTT.

Quá trình tự học thông qua nghiên cứu khoa học đã giúp em có được những kiến thức mang tính tổng quan, sơ lược. Khi vào đại học, em được tìm hiểu sâu hơn, mang tính bản chất của vấn đề. Điều này khiến em thấy rất thú vị” – Quang Trí cho biết thêm.

Tại Đồng Nai, cuộc thi KHKT đã được tổ chức trong 9 năm qua với sự tham gia của hàng ngàn học sinh THCS, THPT trong toàn tỉnh. Không phải ai cũng đạt được giải cao nhưng tất cả thí sinh đến với cuộc thi đều gặt hái được những thành quả tốt đẹp. Đó chính là quá trình họ “vượt lên chính mình” để biết cách tự học, chiếm lĩnh tri thức và đem tri thức áp dụng vào cuộc sống…

* Động lực thúc đẩy giáo dục STEM

Từ những năm đầu diễn ra cuộc thi KHKT, thầy Trần Quang Chung, Phó hiệu trưởng Trường THCS Đồng Hiệp (xã Phú Điền, H.Tân Phú) đã có mặt trong các buổi triển lãm, trưng bày sản phẩm ở cuộc thi cấp tỉnh. Từ đó đến nay, đều đặn năm nào nhà trường cũng tổ chức sân chơi này cho học sinh.

Học sinh tham gia cuộc thi khoa học kỹ thuật cấp tỉnh đang giới thiệu về sản phẩm cho các thành viên Ban giám khảo. Ảnh: H.YẾN

“Không phải học sinh nào tham gia cuộc thi này cũng sẽ trở thành nhà khoa học. Điều quan trọng và cũng là lý do chính mà chúng tôi khuyến khích học sinh tham gia thi KHKT chính là mong muốn các em có được tư duy khoa học để làm việc một cách khoa học. Thực tế, có nhiều em từng thi KHKT nhưng không lựa chọn học tiếp THPT để vào đại học mà lại lựa chọn học nghề, sân chơi KHKT cũng đã góp phần trong việc tự định hướng nghề nghiệp của các em” – thầy Quang Chung cho biết.

Trường THCS Đồng Hiệp là một trong những trường có hoạt động giáo dục STEM khá sôi nổi ở H.Tân Phú. Thầy Quang Chung cho rằng, cuộc thi KHKT có vai trò rất quan trọng trong việc thúc đẩy giáo dục STEM phát triển. Từ hoạt động giáo dục STEM, nhà trường chọn ra những cá nhân tiêu biểu, những sản phẩm đặc sắc nhất để tham gia cuộc thi KHKT. Nhờ có cuộc thi, giáo viên, học sinh được giao lưu, học hỏi các trường bạn và cũng biết được mình đang ở đâu trong hoạt động nghiên cứu khoa học để cố gắng, phấn đấu.

Có thể nói, cuộc thi KHKT tiêu biểu cho giáo dục STEM mà Bộ GD-ĐT đang thúc đẩy. Theo Phó giám đốc Sở GD-ĐT Võ Ngọc Thạch, trong chương trình giáo dục phổ thông mới 2018, giáo dục STEM đã được chú trọng. “Giáo dục STEM vừa mang ý nghĩa thúc đẩy giáo dục trong các lĩnh vực: khoa học, công nghệ, kỹ thuật, toán học vừa thể hiện phương pháp tiếp cận liên môn nhằm phát triển năng lực và phẩm chất người học. Cuộc thi sáng tạo KHKT chính là một hoạt động giáo dục STEM tiêu biểu. Do đó, việc duy trì cuộc thi KHKT là cần thiết” – ông Ngọc Thạch cho hay.

Là người theo dõi cuộc thi KHKT nhiều năm đồng thời là giám khảo cuộc thi, PGS-TS Nguyễn Vũ Quỳnh, Phó hiệu trưởng Trường đại học Lạc Hồng nêu quan điểm: “Xét dưới góc độ giá trị thì cuộc thi KHKT là một sân chơi và mang lại cho người tham gia những kiến thức, kinh nghiệm quý báu. Rõ ràng, các thế hệ học sinh tham gia sân chơi này đều rất trưởng thành và gặt hái những thành công trong sự nghiệp. Một trong những bước đệm cho sự thành công hôm nay của các em chính là kiến thức, kinh nghiệm, kỹ năng có được từ cuộc thi”.

Theo Phó giám đốc Sở GD-ĐT VÕ NGỌC THẠCH, để sân chơi KHKT ngày càng phát triển và đi vào thực chất hơn, các trường THCS, THPT cần tăng cường sự hợp tác, hỗ trợ từ các cấp lãnh đạo, trường đại học, Viện nghiên cứu, trung tâm giáo dục STEM. Việc trang bị cơ sở vật chất cho các hoạt động giáo dục STEM cũng rất cần thiết.

* “Nhặt sạn” để cuộc thi ngày càng tốt hơn

Cuộc thi KHKT dành cho học sinh tại Việt Nam được tổ chức theo mô hình của cuộc thi KHKT quốc tế (Intel ISEF). Mỗi năm, có khoảng 1.500 học sinh từ lớp 8-12 từ hơn 70 quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới tham gia cuộc thi này.

Để chọn được học sinh đi thi quốc tế, cuộc thi KHKT trong nước buộc phải tuân thủ các quy định cơ bản của Intel ISEF. Hằng năm, Bộ GD-ĐT đều có cập nhật mới, cải tiến để bám sát với quốc tế và tổ chức tập huấn cho cán bộ cốt cán phụ trách cuộc thi KHKT của các sở GD-ĐT. Sau đó, Sở GD-ĐT tập huấn lại cho cán bộ, giáo viên cốt cán của các phòng GD-ĐT, các trường THCS, các trường THPT trên toàn tỉnh. Các tiêu chí chấm điểm của một dự án thi KHKT cũng rất cụ thể, rõ ràng.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, khi sản phẩm đem đến cuộc thi ngày càng trở nên chuyên nghiệp, có hàm lượng khoa học cao thì nhiều câu hỏi về vấn đề bản quyền, sự tham gia thực chất của học sinh trong các dự án… bắt đầu được đặt ra. Đặc biệt, sau cuộc thi KHKT cấp quốc gia năm nay, những lùm xùm về cuộc thi càng được nhắc đến nhiều hơn. Thậm chí, một số giáo viên, nhà khoa học còn đề xuất nên bỏ cuộc thi.

Ngược lại, cũng có rất nhiều giáo viên, nhà khoa học ủng hộ cuộc thi. Ý kiến chung của những người ủng hộ cuộc thi là: mục đích của cuộc thi là tốt, tiêu cực xảy ra là do người lớn làm sai chứ bản thân cuộc thi và các em học sinh không có lỗi. Cuộc thi là sân chơi bổ ích dành cho học sinh. Vì vậy, nếu cuộc thi “có sạn” thì người lớn nên “nhặt sạn” để trả cuộc thi về đúng bản chất của nó chứ không để con sâu làm rầu nồi canh”.

Tại Đồng Nai, để tổ chức tốt cuộc thi, Sở GD-ĐT đã chú trọng công tác tập huấn cho giáo viên tham gia hướng dẫn học sinh nghiên cứu khoa học. Sở GD-ĐT cũng mời các nhà khoa học, các giảng viên đại học có uy tín tham gia ban giám khảo. Ngoài việc thuyết trình giới thiệu về dự án của mình, các thí sinh sẽ phải trả lời bất kỳ câu hỏi nào mà giám khảo đưa ra. Với những tiêu chí cụ thể, rõ ràng, chỉ những học sinh “thực học, thực hành” mới có thể thuyết phục được Ban giám khảo.

Ông Trần Đình Vinh, Trưởng phòng Nghiệp vụ 1 (Sở GD-ĐT) khẳng định: “Thông qua hoạt động hỏi đáp trực tiếp, các thành viên của Ban giám khảo sẽ biết được các em có phải là tác giả thực sự của đề tài hay không, các em làm bao nhiêu phần trăm trong sản phẩm đó. Từ đó, họ sẽ đánh giá kết quả thực chất của học sinh đã đạt được trong dự án là bao nhiêu để làm cơ sở đánh giá xếp loại. Chúng tôi không chỉ đánh giá sản phẩm mà còn rất chú trọng đến việc đánh giá quá trình thực hiện dự án của học sinh”.

Trên thực tế, một số giáo viên vẫn chưa nắm bắt được các quy trình nghiên cứu khoa học dẫn đến việc hướng dẫn học sinh chưa đúng cách. Hệ quả là học sinh làm ngược quy trình nghiên cứu khoa học, tức là các em chú tâm vào việc “gia công” sản phẩm rồi từ sản phẩm mới quay trở lại với vấn đề khoa học của đề tài.

Ở cấp cơ sở, nhiều lãnh đạo trường THCS, THPT chưa thực sự quan tâm đến giáo dục STEM nói chung và cuộc thi KHKT nói riêng. Khi lãnh đạo “thờ ơ” thì khó có thể xây dựng được đội ngũ giáo viên tâm huyết với cuộc thi, học sinh cũng sẽ không được tạo điều kiện thuận lợi để tham gia sân chơi này.

Ông Võ Ngọc Thạch cho biết: “Để giáo dục STEM thực sự hiệu quả, giáo viên cần được hỗ trợ đào tạo thêm về phương pháp tiếp cận giáo dục STEM, xây dựng nội dung giáo dục STEM, cách khai thác các chủ đề STEM trong chương trình phổ thông. Bên cạnh đó, cần tăng cường hoạt động trải nghiệm sáng tạo, tổ chức các sân chơi cho học sinh như Cuộc thi KHKT, Sáng tạo thanh thiếu niên nhi đồng nhằm khơi gợi lòng đam mê khoa học, tìm tòi sáng tạo trong học sinh”.