Đề án 89: Đổi mới học bổng có đưa được tiến sĩ trở về?

“Khi xin được học bổng tiến sĩ ở nước ngoài, ngoài tiền học còn được hơn 30.000 USD sinh hoạt phí, được chi trả cả những khoản như đi lại, thẻ tập gym…, lại chẳng bị ràng buộc phải về nước.

Trong khi đó, những bạn đi du học bằng học bổng 322 hay 911 có mức sinh hoạt phí khá hạn hẹp nên đời sống chật vật, cũng ảnh hưởng tới việc nghiên cứu” – một người Việt đang làm sau tiến sĩ tại Mỹ nhận định.

Những người cùng quan điểm với nữ tiến sĩ này chắc chắn không ít: Kiếm học bổng nào “xông xênh” mà đi, học bổng Nhà nước chỉ là sự lựa chọn cuối cùng.

Những kết quả thực hiện các đề án đào tạo tiến sĩ, thạc sĩ trước đó như Đề án 322 và nhất là Đề án 911 minh chứng khá rõ cho điều này.

Mặc dù vậy, Đề án “Nâng cao năng lực đội ngũ giảng viên, cán bộ quản lý các cơ sở giáo dục đại học đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo giai đoạn 2019-2030″ (Đề án 89) mới đây đã gây xôn xao trong cộng đồng nghiên cứu, dù triển khai muộn tới gần 2,5 năm so với thời điểm Đề án được phê duyệt.

Những thay đổi tích cực

Đến nay, tỷ lệ trung bình tiến sĩ trong đội ngũ giảng viên các trường đại học Việt Nam mới đạt khoảng gần 20%. Do đó, lãnh đạo các trường đại học nhìn nhận Đề án 89 rất tích cực và đáp ứng nhu cầu của các trường.

Nếu như đối với các đề án 322, 911, Bộ GD-ĐT trực tiếp tuyển chọn ứng viên thì ở Đề án 89 này, cơ sở giáo dục đại học sẽ tự chủ trong tuyển chọn ứng viên, đề xuất lên Bộ GD-ĐT và tổ chức đào tạo (với 3% đào tạo trong nước) trên nguyên tắc chia sẻ kinh phí giữa Nhà nước và cơ sở đào tạo cử giảng viên tham gia Đề án, đồng thời nâng cao trách nhiệm của các ứng viên thụ hưởng Đề án.

Bên cạnh đó, quan điểm về kinh phí đầu tư cũng đã thay đổi.

Theo tính toán của ông Đỗ Văn Dũng, nguyên Hiệu trưởng Trường ĐH Sư phạm Kỹ thuật TP.HCM, chi phí đào tạo một tiến sĩ ở nước ngoài trung bình là 30.000 USD/năm và 10.000 USD/năm chi phí ăn ở… Nếu tính thời gian đào tạo là 4 năm thì cần 160.000 USD để 1 giảng viên hoàn thành chương trình nghiên cứu sinh.

Nếu như ở Đề án 911 đưa ra con số “cứng” là 14.000 tỷ đồng đào tạo 20.000 tiến sĩ, thì trong Đề án 89 không đưa ra số cụ thể. Đề án 89 có nêu: “Tăng mức đầu tư cho đào tạo trình độ tiến sĩ, thạc sĩ đáp ứng đủ chi phí đào tạo, nghiên cứu khoa học, thực hành, thí nghiệm, thực tập và công bố kết quả nghiên cứu trên các tạp chí có uy tín trong khu vực và trên thế giới…” và “Kinh phí thực hiện Đề án bao gồm: Ngân sách Nhà nước bố trí theo quy định về phân cấp ngân sách hiện hành, nguồn tài chính của các cơ sở giáo dục đại học và các nguồn huy động hợp pháp khác”. Trong đó, các khoản chi học bổng, học phí, các chi phí cho học viên được đào tạo trình độ tiến sĩ, thạc sĩ do ngân sách Trung ương đảm nhiệm.

Điều này được lãnh đạo các trường và các giảng viên đánh giá cao và hy vọng sẽ có khoản chi mạnh tay hơn từ ngân sách. Bởi, theo ông Đỗ Văn Dũng thì “Đào tạo được một người thầy giỏi, bài bản, có chất lượng thì hiệu quả sau này là vô cùng lớn. Chi phí thấp thì không thể đào tạo tiến sĩ có chất lượng”.

“Cho” học bổng rồi vẫn phải “trải thảm” đón về

Sau ‘cái kết buồn’ của Đề án 322, Đề án 911 từng đặt mục tiêu đào tạo bổ sung ít nhất 20.000 tiến sĩ giai đoạn 2010-2020 nhưng đến 2017 đã phải dừng. Bộ GD-ĐT nhận định không thể đạt được mục tiêu theo kế hoạch.

Hàng loạt nguyên nhân đã được mổ xẻ. Nhưng bất cập lớn nhất có lẽ là việc cơ chế chưa đủ thu hút người sử dụng và tuyển dụng lưu học sinh sau khi tốt nghiệp.

“Những ràng buộc về điều kiện đào tạo khiến những người làm NCS phải đắn đo trong khi điều kiện làm việc, chế độ lương bổng sau khi trở về lại không hấp dẫn…” – ông Đỗ Văn Dũng nhận định.

Ông Phạm Sỹ Tiến, người đầu tiên nhận trọng trách điều hành Đề án 322 từng nói: “Điều đáng buồn nhất của đề án là người học được Nhà nước đầu tư rất tốt, nhưng sau khi về nước không phát huy được năng lực của mình, không có môi trường để phát triển nghiên cứu tiếp”.

Do đó, với Đề án 89 “mới tinh” hiện nay, Bộ GD-ĐT nỗ lực khắc phục khâu cuối này bằng cách giao cơ sở giáo dục đại học tự chủ tuyển sinh và đào tạo. Theo bà Nguyễn Thu Thủy, Vụ trưởng Vụ Giáo dục đại học – Bộ GD-ĐT thì các cơ sở đào tạo, đơn vị sử dụng cần có chính sách thu hút, tuyển dụng nhân tài. Và khi đó, chính sách sẽ quay trở lại thành động lực để cán bộ giảng viên thực sự có mong muốn nâng cao năng lực trình độ để được ở lại cống hiến cho cơ sở đào tạo trong nước, đồng thời thu hút thêm nhân tài ở bên ngoài.

Trước những thay đổi này, ông Bùi Hoài Thắng, Trưởng phòng Đào tạo Trường ĐH Bách khoa TP.HCM, nhận xét: “Về bản chất là vẫn phải chủ động đào tạo lực lượng cho chính nhà trường chứ không thể chờ từng cá nhân đi học để chạy về với mình”.

Còn theo ông Nguyễn Xuân Hoàn, Hiệu trưởng Trường ĐH Công nghiệp Thực phẩm TP.HCM: Muốn đưa người đi học và trở để về trường cống hiến thì ngoài chi trả toàn bộ học phí, trường còn trả cả thu nhập hàng tháng của họ.

“Hiện Trường ĐH Công nghiệp Thực phẩm TP.HCM thực hiện chế độ đi học cũng như làm việc ở nhà. Vậy nên, gần như 100% người trường đưa đi đều thực hiện việc học đúng tiến độ và về phục vụ trường”.

Ông Hoàn cho rằng nếu Đề án 89 cũng làm như vậy thì sẽ là sự “chống lưng” rất tốt cho các trường.

Ngoài ra, theo GS.TSKH Nguyễn Đình Đức, Trưởng ban Đào tạo, ĐH Quốc gia Hà Nội, để tăng tỷ lệ và chất lượng tiến sĩ cho các trường đại học, thì ngoài việc cấp học bổng, giải pháp rất quan trọng là phải đầu tư xây dựng và phát triển các nhóm nghiên cứu mạnh…