Các băng nhóm “quặng tặc” ở Amazon

Khi nhu cầu về quặng thiếc cassiterite tăng vọt, các đơn vị đặc nhiệm của cơ quan môi trường Ibama của Brazil phải chơi trò “mèo vờn chuột” với hàng nghìn thợ mỏ bất hợp pháp đổ vào các khu bảo tồn Yanomami.

Trong sân sau của trụ sở cảnh sát liên bang tại Roraima, tiểu bang cực bắc của Brazil, những bao tải khổng lồ nằm rải rác và tràn ngập một loại khoáng chất đen như sỏi: cassiterite. Mặc dù ít được chú ý hơn các mặt hàng khác bị tịch thu trong cuộc đàn áp khai thác bất hợp pháp tại tiểu bang Amazon này – bao gồm cả một chiếc trực thăng Sikorsky S-76 được sơn màu cờ Brazil – cassiterite đã trở nên được săn đón đến mức nó được đặt biệt danh là “vàng đen”.

Cassiterite là quặng chính của thiếc, một loại khoáng chất ít được biết đến nhưng lại rất quan trọng đối với quá trình chuyển đổi năng lượng. Nó được sử dụng trong lớp phủ cho tấm pin mặt trời, pin lithium-ion và chất hàn cho thiết bị điện tử, bao gồm tua bin gió, điện thoại di động, máy tính và hợp kim công nghiệp.

Thành viên của lực lượng đặc nhiệm Ibama thẩm vấn một garimpeiro bị bắt giữ trong cuộc đột kích.

Theo Cơ quan Năng lượng quốc tế, nhu cầu về khoáng sản năng lượng quan trọng dự kiến sẽ tăng gần gấp ba vào năm 2030 để đáp ứng nhu cầu chuyển đổi năng lượng. Trong một thị trường thế giới nóng lên do nhu cầu từ các công ty đa quốc gia và giá thiếc tăng cao – tăng 29% trong sáu tháng đầu năm nay – Brazil đã trở thành một trong những nước xuất khẩu kim loại lớn nhất thế giới. Tuy nhiên, bên cạnh lợi nhuận và xuất khẩu hàng hóa ngày càng tăng, cơn sốt cassiterite đã trở thành một vấn đề mới về môi trường và cảnh sát.

Được coi là khoáng sản gây ra “hiềm khích” giữa Liên minh châu Âu và Hoa Kỳ, cassiterite ngày càng thu hút không chỉ các công ty mà còn cả các băng nhóm khai thác bất hợp pháp ở Amazon của Brazil. Tội phạm cũng đã hưởng lợi từ việc khai thác bất hợp pháp mangan và đồng, vốn cũng rất quan trọng đối với quá trình chuyển đổi năng lượng. Giá của các loại khoáng sản này đã tăng vọt trong năm nay, với giá mangan tăng gần gấp đôi.

Việc tìm kiếm các kim loại quan trọng đã đạt được động lực sau khi chính phủ Brazil đưa ra các sáng kiến nhằm khuyến khích đầu tư vào khai thác quan trọng, do các công ty khai thác quốc tế ngày càng quan tâm đến nguồn khoáng sản của đất nước.

Ngân hàng phát triển BNDES và công ty khai khoáng đa quốc gia Vale của Brazil đang có kế hoạch khởi động một quỹ đầu tư để hỗ trợ các dự án trong nước sản xuất các khoáng sản quan trọng – bao gồm thiếc, mangan và đồng – với việc chính phủ công bố sổ tay hướng dẫn cho nhà đầu tư. Đồng thời, hoạt động của các nhóm khai thác bất hợp pháp đã đe dọa người dân bản địa Yanomami. Các băng nhóm đã hoạt động trong lĩnh vực khai thác vàng, bao gồm cả ở vùng lãnh thổ bản địa lớn nhất, đã coi cassiterite, mangan và đồng là những sản phẩm phụ có giá trị.

Với giá 14-21 USD (353.000 VNĐ – 532.000 VNĐ) một kg, cassiterite chỉ là tiền lẻ so với vàng, loại vàng đã tăng lên mức cao kỷ lục gần 80.000 USD một kg trong năm nay. Tuy nhiên, cassiterite có nhiều hơn và dễ khai thác hơn. Các đặc vụ liên bang cho biết một hoạt động khai thác vàng trên đất Yanomami có thể mang lại trung bình khoảng 4 kg vàng mỗi tháng, trong khi sản xuất 300 kg cassiterite mỗi ngày. Nhưng khai thác vàng, đặc biệt là trên các vùng đất biệt lập của đất Yanomami, đòi hỏi rất nhiều tiền mặt để trả cho thực phẩm và các chi phí khác cho hàng nghìn thợ mỏ và nhiên liệu để duy trì hoạt động của máy móc ngốn dầu diesel.

“Cassiterite trên đất Yanomami về cơ bản là nguồn tài trợ cho hoạt động khai thác vàng”, Diego Milléo Bueno, Giám đốc Cơ quan môi trường Ibama của Brazil tại Roraima cho biết. “Cassiterite là cơ sở, nó trả tiền cho nhiên liệu, nó trả tiền cho công nhân, nó trả tiền cho mọi thứ”.

Theo dữ liệu của chính phủ, tính đến thời điểm hiện tại trong năm nay, chính quyền đã tịch thu và tiêu hủy hơn 38 tấn cassiterite trên lãnh thổ Yanomami. Davi Kopenawa, một nhà hoạt động và pháp sư nổi tiếng của Yanomami, cho biết: “Rất nhiều người từ nước ngoài đang nhìn vào sự giàu có của Brazil và vùng đất của người bản địa ở đây như chưa từng có”.

Một viên chức của cơ quan môi trường Ibama với cassiterite được tìm thấy tại một garimpo bất hợp pháp ở Roraima.

Cảnh sát đường bộ liên bang ở Roraima lần đầu tiên bắt đầu chặn những chiếc xe tải chở cassiterite vào tháng 4 năm 2021, trong đại dịch COVID-19. “Chúng tôi không biết đó là gì, chúng tôi phải kiểm tra và xét nghiệm”, sĩ quan Isaias Magalhaes, người có nhóm làm việc đã tịch thu 63 tấn cassiterite trong năm đó, cho biết. “Sau đó, chúng tôi nhận thấy họ bắt đầu vận chuyển cassiterite được giấu dưới các sản phẩm khác như cá và dưa hấu”.

Cassiterite được lấy từ vùng lãnh thổ Yanomami xa xôi bằng máy bay hoặc thuyền, thường là theo từng cụm bao tải 50kg. Trực thăng và xe bốn bánh thường được sử dụng để vận chuyển nó tại địa phương và sau đó kim loại này được đưa đến các trang trại bên kia biên giới của vùng đất Yanomami. Từ Roraima, tài xế vận chuyển cassiterite bằng xe tải đến tiểu bang Amazonas lân cận. Từ cảng Manaus – nơi 60 tấn cassiterite được chuyển đến Trung Quốc đã bị tịch thu chỉ trong một lần vào năm 2022. Cảng Manaus này – nó có thể tiếp cận phần còn lại của Brazil hoặc thế giới.

Vào năm 2022, năm cuối cùng của chính quyền cực hữu của Jair Bolsonaro, khi giá thiếc đạt mức cao nhất mọi thời đại, cảnh sát giao thông đã tịch thu 191 tấn cassiterite. Năm sau, Luiz Inácio Lula da Silva thiên tả lên nắm quyền và hứa sẽ chấm dứt tình trạng khai thác trái phép trên đất của người bản địa; các vụ tịch thu ven đường đã giảm mạnh xuống còn 25 tấn.

Giữa các vấn đề tham nhũng trong số các quan chức công, các vụ tịch thu đã giảm trong hai năm qua. Vào tháng 6 vừa rồi, chính quyền đã tịch thu 23.000 tấn mangan sắp được xuất khẩu sang Trung Quốc, trong khi vào tháng 7, cảnh sát liên bang đã đóng cửa một địa điểm khai thác mangan trái phép trên đất của người bản địa Kayapo ở bang Para. Vào đầu năm, cũng tại Para, cảnh sát đã đột kích một số địa điểm thăm dò đồng và vàng, một trong số đó có những công nhân bị giam giữ trong điều kiện giống như nô lệ.

Năm ngoái, một hoạt động của cảnh sát liên bang, Gold Disk, đã phát hiện ra một vụ lừa đảo rửa tiền cassiterite khổng lồ liên quan đến một ca sĩ nổi tiếng người Brazil và một người khác với khoáng sản khai thác bất hợp pháp được bán cho một công ty có nhiều công ty đa quốc gia là khách hàng được liệt kê.

Cảnh sát trưởng liên bang tại Roraima, Caio Luchini, cho biết việc che giấu nguồn gốc bất hợp pháp của cassiterite và các khoáng sản tương tự dễ hơn so với vàng, vốn có “các biện pháp kiểm soát chặt chẽ hơn”. “Với sự bùng nổ của cassiterite và các khoáng sản khác, chúng ta nên phân tích lại luật pháp của mình”, ông nói.

Tháng 12 năm ngoái, cảnh sát liên bang đã điều tra White Solder, một nhà sản xuất thiếc hàng đầu của Brazil, vì đã mua cassiterite từ một hợp tác xã khai thác đã lấy nguồn bất hợp pháp từ lãnh thổ Yanomami. White Solder cũng được liệt kê là nhà cung cấp cho các tên tuổi quen thuộc như Amazon, Disney và Starbucks, theo tiết lộ của tờ báo Brazil Folha de S Paulo. Amazon cho biết họ “cam kết cung cấp các sản phẩm và dịch vụ được sản xuất hoặc cung cấp theo cách tôn trọng quyền con người và môi trường” và mong muốn các nhà cung cấp của mình hỗ trợ các nỗ lực “xác định nguồn gốc của vàng, thiếc, vonfram và tantalum được sử dụng trong các sản phẩm mà chúng tôi sản xuất hoặc ký hợp đồng”. Starbucks cho biết họ “cam kết cung cấp nguồn cung ứng có đạo đức trong chuỗi cung ứng của mình và chúng tôi không có hợp đồng nào với White Solder”.

Vàng bị tịch thu. Khai thác vàng sinh lợi hơn nhiều nhưng tốn kém để vận hành, vì vậy khai thác cassiterite “về cơ bản là tài trợ cho việc khai thác vàng”, một viên chức Ibama cho biết.

Tại thủ phủ Boa Vista của Roraima, ngành khai khoáng nhận được sự ủng hộ của công chúng đến mức một bức tượng thợ mỏ được dựng bên ngoài hội đồng lập pháp của thành phố và Bolsonaro đã nhận được số phiếu áp đảo tại tiểu bang này trong cuộc bầu cử tổng thống năm 2022.

Nhiều người dân Roraima đổ lỗi cho cuộc đàn áp ngành khai khoáng chính là lý do gây ra tình trạng thất nghiệp và khó khăn. “Thành phố này yếu kém”, Rafael, 32 tuổi, người đã làm thợ mỏ từ năm 17 tuổi và không muốn tiết lộ họ của mình, cho biết. “Trước đây, mọi người sẽ đến từ garimpo với tiền để tiêu”, anh nói, sử dụng thuật ngữ tiếng Bồ Đào Nha của Brazil để chỉ một trại khai khoáng bất hợp pháp quy mô nhỏ. Anh cho biết trong 3 tháng, anh có thể kiếm được tới 40.000 reais (khoảng 181.500.000 VNĐ), được trả bằng vàng, so với mức lương tối thiểu hàng tháng của Brazil là 1.412 reais (khoảng 6,4 triệu VNĐ). “Nhưng tôi đã tiêu hết rồi”, anh cười khúc khích.

Rafael cho biết anh đã trả 3.000 reais (khoảng 13,6 triệu VNĐ) cho một chuyến bay để rời khỏi lãnh thổ Yanomami vào năm ngoái ngay trước khi cuộc đàn áp bắt đầu, và kể từ đó, anh đã làm việc trong các hố khai thác ở quốc gia Guyana (quốc gia duy nhất thuộc Khối thịnh vượng chung Anh nằm trên lục địa Nam Mỹ), nơi nhiều thợ mỏ Brazil khác cũng đã đến. “Ở đó an toàn hơn”, anh nói. “Ở Brazil, bạn phải ngủ với một mắt mở”. Mặc dù hiện đang hồi phục sau cơn sốt rét thứ tám, Rafael có kế hoạch quay trở lại Guyana – nơi khai thác “hợp pháp” – ngay khi anh khỏe hơn, mặc dù anh kiếm được ít tiền hơn ở đó.

Một người Brazil khác làm việc tại Guyana là Rodrigo de Mello Martins, còn được gọi là Rodrigo Cataratas, người đang bị điều tra về tội khai thác bất hợp pháp. Cataratas đã chạy đua với tư cách là một nhà lập pháp liên bang cho đảng Tự do của Bolsonaro trong cuộc bầu cử năm 2022, tuyên bố sở hữu 33 triệu reais tài sản, bao gồm một số máy bay. Trong một tuyên bố bằng văn bản gửi cho tờ báo Guardian thông qua luật sư của mình, Cataratas cho biết ông đang hợp tác với chính quyền và “tin rằng sự thật sẽ chiến thắng” và “khai thác, khi được thực hiện một cách có trách nhiệm, có thể là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế, tạo việc làm và cải thiện cơ sở hạ tầng địa phương”.

Trong khi các chuyên gia thừa nhận sự sụt giảm trong hoạt động khai thác bất hợp pháp kể từ khi có cuộc đàn áp, một số người lo ngại rằng sự gia tăng các vụ bắt giữ ma túy ở Roraima là dấu hiệu cho thấy các nhóm tội phạm có tổ chức đang sử dụng các tuyến hậu cần khai thác bất hợp pháp trên lãnh thổ Yanomami để buôn bán ma túy. Các sáng kiến gần đây, chẳng hạn như Ban về Khoáng sản chuyển đổi năng lượng quan trọng (PCETM) của Liên hợp quốc, do Tổng thư ký Liên hợp quốc Antonio Guterres khởi xướng, đã nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tương tác tôn trọng với người bản địa và các cộng đồng địa phương khác.

“Có rất nhiều tác hại xảy ra trong hoạt động khai thác hợp pháp”, Aimee Boulanger, giám đốc điều hành của Sáng kiến đảm bảo khai thác có trách nhiệm (IRMA), một thành viên phi chính phủ của ban Liên hợp quốc, cho biết. “Chúng tôi đã có công nghệ để tuân theo các thông lệ tốt nhất trong khai thác và chúng tôi có một số công ty đang tận dụng cơ hội này”, Boulanger cho biết. “Nhưng chúng ta cần luật pháp yêu cầu và thị trường định giá nó”