Xưởng chế tạo công cụ 1,2 triệu năm tuổi

Theo dõi VGT trên

Trong 1,2 triệu năm, một xưởng cổ xưa, nơi chế tạo ra những công cụ làm thay đổi lịch sử loài người đã ẩn mình rất kỹ.

Nhưng gần đây, các nhà khảo cổ học đã có thể làm sáng tỏ bí mật này, mở ra một chương mới trong nghiên cứu về quá khứ loài người.

Những gì các nhà khảo cổ học đã tìm thấy dọc sông Awash?

Trong vòng 30 năm qua, các nhà khoa học tiến hành nghiên cứu, khai quật đã phát hiện ra một xưởng chế tạo công cụ cổ xưa dọc theo thung lũng phía trên sông Awash, một con sông lớn không chảy ra biển, mà nằm hoàn toàn trong lãnh thổ Ethiopia và đổ vào một chuỗi các hồ nối liền nhau ở nước này. Ngoài những viên cuội được đẽo thành dụng cụ cắt gọt của người nguyên thủy, xương động vật bị ghè vỡ cách nay chừng 2,5-2,6 triệu năm, các chuyên gia thuộc Đại học Nam Connecticut còn phát hiện nhà bếp cổ nhất thế giới tại Gona trong thung lũng.

Đặc biệt, ngày 24/11/1974, hai nhà khảo cổ Donald Johanson và Tom Gray đã tìm thấy những mẩu hóa thạch đầu tiên của tổ tiên loài người được gọi là Lucy ở vùng lõm Danakil, bắt đầu là một xương cẳng tay phải, rồi đến xương sọ, xương đùi, xương sườn, xương chậu và xương hàm dưới. Hai tuần sau, bằng những kỹ thuật tìm kiếm công phu, họ đã tìm thấy nhiều mẩu xương hóa thạch có thể tái tạo 40% bộ xương của họ hàng loài người. Hóa thạch thuộc về chi vượn người phương nam, dạng vượn người đầu tiên, sinh sống ở khu vực này hơn 3 triệu năm trước.

Nhiều hóa thạch khác của tổ tiên loài người được phát hiện ở đây khiến một số nhà cổ sinh vật học nghĩ rằng khu vực này là nơi loài người tiến hóa lần đầu tiên. Kết quả là, vùng lõm Danakil được gọi là “cái nôi của nhân loại”. Đây là khám phá độc đáo, có tầm quan trọng rất lớn, vì nó cho phép chúng ta xem xét lại những ý tưởng về người nguyên thủy và sự phát triển công nghệ của họ, có thể có tác động đáng kể đến sự hiểu biết về lịch sử loài người.

Xưởng chế tạo công cụ 1,2 triệu năm tuổi - Hình 1

Khai quật ở thung lũng phía trên sông Awash, Ethiopia.

UNESCO đã đánh giá: “Vùng thung lũng Awash bao gồm những nhóm di chỉ cổ sinh vật thuộc loại quan trọng nhất của lục địa châu Phi. Những di vật cổ nhất tìm được có niên đại cách đây ít nhất 4 triệu năm đã cung cấp các bằng chứng về sự tiến hóa của con người và làm thay đổi quan niệm về lịch sử nhân loại”.

Con người đã sống trong thung lũng Awash gần như từ khi bắt đầu loài. Phần trung Awash là địa điểm khảo cổ đã phát hiện ra nhiều hóa thạch hài cốt Vượn nhân hình Hominid. Phần hạ lưu của thung lũng Awash là ngôi nhà truyền thống của người Afar – tộc người du mục, sống trong lều gỗ có thể di chuyển, chăm sóc đàn gia súc nhỏ gồm dê, lừa và lạc đà, dân số hiện có khoảng 3 triệu người. Thung lũng Awash đã được đưa vào như một phần lãnh thổ thuộc các tỉnh hoặc vương quốc lịch sử Dawaro, Fatagar, Ifat và Shewa.

Video đang HOT

Xưởng được các nhà khảo cổ học phát hiện nằm ở thung lũng phía trên của sông Awash. Đây là một nơi xa xôi và khó tiếp cận trên trái đất, nơi môi trường tự nhiên hầu như không bị ảnh hưởng bởi hoạt động của con người trong nhiều thiên niên kỷ. Việc phát hiện ra xưởng là kết quả của quá trình nghiên cứu lâu dài và khai quật có hệ thống. Các nhà khảo cổ đã sử dụng nhiều phương pháp và công nghệ khác nhau để khám phá cấu trúc cổ xưa này.

Khi bắt đầu nghiên cứu, các nhà khảo cổ đã tiến hành phân tích sâu rộng các dữ liệu địa chất và địa vật lý để xác định vị trí tiềm năng của các cổ vật. Sau đó, họ sử dụng các công nghệ hàng không vũ trụ như hình ảnh vệ tinh và quét laser để thu được hình ảnh chi tiết về khu vực và xác định các địa điểm khảo cổ tiềm năng. Sau đó, các nhà khảo cổ tiếp tục thu thập dữ liệu về địa điểm, tiến hành khai quật có hệ thống và nghiên cứu các lớp đất. Họ đã sử dụng máy dò kim loại và các dụng cụ chuyên dụng khác để phát hiện các đồ tạo tác bằng kim loại như đầu mũi tên. Ngoài ra, họ cũng tiến hành khảo sát bề mặt để tìm thấy nhiều công cụ bằng đá khác nhau có thể nằm rải rác xung quanh xưởng. Kết quả của quá trình nghiên cứu các nhà khảo cổ học đã tích lũy đủ bằng chứng để xác nhận sự hiện diện của một xưởng cổ xưa. Đây là một thành tựu khoa học quan trọng vì nó cung cấp thông tin giá trị về sự phát triển công nghệ và cuộc sống hàng ngày của người cổ đại.

Xưởng chế tạo công cụ 1,2 triệu năm tuổi - Hình 2

Những công cụ cổ xưa.

Làm thế nào mà các nhà khảo cổ học chứng minh tuổi của xưởng?

Kết quả của các cuộc khai quật, các nhà khảo cổ học đã phát hiện ra một số lượng lớn các hiện vật liên quan đến việc sản xuất các công cụ. Trong số đó có các công cụ bằng đá, mũi giáo, rìu và các vật dụng khác là một phần không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày của người cổ đại. Tuy nhiên, điều ngạc nhiên hơn cả là những cổ vật này có niên đại khoảng 1,2 triệu năm trước. Các nhà khảo cổ học đã sử dụng một số phương pháp để chứng minh tuổi của xưởng và có được thông tin chi tiết về nó.

Xác định niên đại bằng phương pháp carbon phóng xạ. Phương pháp này cho phép bạn xác định tuổi của các vật liệu hữu cơ như gỗ, xương hoặc than. Các nhà khảo cổ đã sử dụng các mẫu vật liệu hữu cơ được tìm thấy trong xưởng và gửi chúng để xác định niên đại bằng carbon phóng xạ. Kết quả phân tích này có thể xác nhận tuổi của mẫu vật.

Địa tầng là phương pháp dựa trên cơ sở nghiên cứu các lớp đất. Các nhà khảo cổ đã nghiên cứu các lớp đất trên dưới nơi xưởng được phát hiện và so sánh chúng với các phát hiện khảo cổ khác. Điều này cho phép xác định tuổi tương đối của xưởng và mối quan hệ của nó với các đồ tạo tác khác.

Các nhà khảo cổ đã nghiên cứu các hiện vật được tìm thấy trong xưởng, chẳng hạn như dao đá, giáo mác và các công cụ khác. Họ đã sử dụng các phương pháp so sánh để xác định phong cách, kỹ thuật làm ra chúng và so sánh chúng với các đồ tạo tác khác đã được xác định tuổi. Điều này cho phép các nhà khảo cổ liên kết những hiện vật này với một thời điểm cụ thể trong lịch sử loài người.

Sự kết hợp của tất cả các phương pháp này cho phép các nhà khảo cổ có được thông tin toàn diện về xưởng và tuổi của nó. Mỗi phương pháp đều có những ưu điểm và hạn chế riêng nên việc kết hợp chúng sẽ cho kết quả chính xác và đáng tin cậy hơn.

Xưởng chế tạo công cụ 1,2 triệu năm tuổi - Hình 3

Người cổ đại đã có thể tạo ra những chiếc rìu sắc bén từ hơn 1,2 triệu năm trước.

Những đồ tạo tác đã được phát hiện và cách sử dụng chúng trong thời cổ đại

Nhiều công cụ khác nhau đã được tìm thấy trong xưởng, cung cấp thông tin có giá trị về cách chúng được sử dụng trong thời cổ đại.

Dao đá là một trong những công cụ chính được tìm thấy trong xưởng. Chúng có thể được sử dụng để mổ thịt và chế biến động vật, để nấu ăn, để may mặc và thực hiện các công việc hàng ngày khác. Đó là một công cụ rất hữu ích trong việc cho phép người cổ đại thích nghi với môi trường của họ.

Giáo cũng được tìm thấy trong xưởng, được sử dụng để săn bắn và phòng thủ. Chúng được làm bằng đá và được trang bị các đầu nhọn bằng đá.

Rìu là một loại công cụ đặc biệt mà người cổ đại sử dụng để chặt cây, cạo vỏ cây, xẻ thịt và đào đất. Trong số các đồ tạo tác được tìm thấy có hơn 30 chiếc rìu, đây là một trong những phát hiện ấn tượng nhất. Những chiếc rìu được làm bằng đá và có chất lượng tay nghề rất cao. Một trong những đặc tính tuyệt vời của những chiếc rìu được tìm thấy là hình dạng đều đặn và độ sắc nét của chúng. Chúng đã được chế tạo cẩn thận, độ sắc bén của rìu cho thấy người cổ đại có những kỹ năng và công nghệ cần thiết để tạo ra những công cụ sắc bén và hiệu quả. Những chiếc rìu này là bằng chứng về sự phát triển kỹ thuật và văn hóa của người cổ đại, những người có đủ kiến thức và kỹ năng để tạo ra những công cụ phức tạp và tinh xảo. Cách sản xuất của họ yêu cầu phải xử lý cẩn thận và kỹ năng làm việc với đá – điều này chỉ ra rằng người cổ đại đã phát triển các kỹ năng thủ công mỹ nghệ và là những nhà công nghệ có năng lực vào thời của họ.

Sự kiện khám phá ra xưởng chế tạo công cụ cổ xưa ở Ethiopia có tầm quan trọng to lớn đối với sự hiểu biết về sự phát triển của văn hóa loài người và sự phát triển công nghệ. Trước đây người ta tin rằng việc sử dụng phức tạp các công cụ chỉ là đặc trưng của các thời kỳ sau, khi các loài người phát triển hơn. Tuy nhiên, việc phát hiện ra xưởng cổ xưa này chỉ ra rằng tổ tiên của chúng ta, ngay cả ở giai đoạn đầu của quá trình tiến hóa của loài người, đã có những kỹ năng và khả năng kỹ thuật đáng kinh ngạc.

Phát hiện hài cốt 8,7 triệu tuổi làm đảo lộn lịch sử loài người

Quan điểm truyền thống về nguồn gốc của loài người kể từ thời nhà bác học Charles Dawin có thể bị phá vỡ bởi hài cốt một vị tổ tiên chung vừa lộ diện ở châu Âu.

Theo Sci-News, các nhà khoa học vừa khai quật được hài cốt 8,7 triệu tuổi của Anadoluvius turkae, một loài mới được xác định là vị tổ tiên chung của người và một số loài linh trưởng khác.

Điều gây sốc là bộ hài cốt đã lộ diện tại Thổ Nhĩ Kỳ. Điều này hoàn toàn trái ngược với lý thuyết truyền thống là dòng dõi con người đã tách ra khỏi cây gia phả chung với tinh tinh, tiến hóa ở mức biết sử dụng công cụ rồi mới rời khỏi quê hương châu Phi.

Phát hiện hài cốt 8,7 triệu tuổi làm đảo lộn lịch sử loài người - Hình 1

Hộp sọ của Anadoluvius turkae được khai quật tại Thổ Nhĩ Kỳ - Ảnh: Velizar Simeonovski

Phát hiện mới cho thấy lịch sử xa xôi của tổ tiên chúng ta có thể là một chuỗi phức tạp của các cuộc di cư chồng chéo.

Anadoluvius turkae vẫn còn mang dáng dấp giống vượn, nhưng hộp sọ hóa thạch được tì thấy - bao gồm hầu hết cấu trúc khuôn mặt và phần trước của hộp não - cho thấy nó có bộ não lớn hơn hẳn các loài tổ tiên đã được tìm thấy trước đó.

Sinh vật này có kích thước tương đương một con tinh tinh đực lớn (khoảng 50-60 kg), sống trong môi trường rừng khô cằn và có lẽ đã dành rất nhiều thời gian trên mặt đất.

Trước đây giới khoa học vẫn tin rằng khả năng di chuyển linh hoạt trên đôi chân, sống và kiếm ăn một phần trên mặt đất chỉ phát triển hàng triệu năm sau đó, với những vượn nhân hình đã nhiều phần giống người.

"Chúng ta không có được xương chi nhưng xét từ hàm và răng, các động vật được tìm thấy dọc theo đó và các chỉ số địa chất của môi trường, Anadoluvius turkae có lẽ đã sống trong điều kiện tương đối thoáng đãng, không giống như môi trường rừng của các loài vượn lớn" - GS David Begun, nhà cổ nhân học từ Đại học Toronto (Canada) cho biết.

Bài công bố trên tạp chí khoa học Communication Biology đã vẽ lại đoạn lịch sử đầy ngạc nhiên mà hài cốt này đã chỉ ra: Vượn nhân hình có thể đã trải qua 5 triệu năm tiến hóa ở châu Âu trước khi phân tán đến châu Phi, có thể là do môi trường và diện tích rừng bị suy giảm.

Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng cộng đồng sinh thái Địa Trung Hải - bao gồm hươu cao cổ, tê giác, linh dương, ngựa vằn, voi, linh cẩu, động vật ăn thịt giống sư tử... và mới nhất là dòng dõi tổ tiên loài người - đã phân tán vào châu Phi từ khoảng 8 triệu năm trước.

Các tác giả đang nỗ lực tìm kiếm thêm các hóa thạch từ châu Âu và châu Phi có niên đại từ 7 đến 8 triệu năm trước nhằm thiết lập mối quan hệ đầy đủ hơn.

Bạn thấy bài viết này có hữu ích không?
Có;
Không

Tin liên quan

Tiêu điểm

Loài người bí ẩn đã tuyệt chủng từng 'cấy' gien cho người hiện đại
07:01:08 17/11/2024
Phát hiện sinh vật biển 'bất tử' có năng lực 'du hành thời gian'
06:53:53 17/11/2024

Tin đang nóng

Kỳ Duyên được gọi tên Á hậu 1 trước giờ G chung kết Miss Universe
07:21:30 17/11/2024
Mỹ nhân đẹp đến mức được người dân dựng tượng, thờ tụng như nữ thần
07:39:26 17/11/2024
Ngày cưới, em dâu vừa bước ra thì toàn hội trường vang lên tiếng bàn tán ồn ào, đại diện nhà trai nhà gái chỉ muốn "độn thổ" vì xấu hổ
07:57:40 17/11/2024
Chính thức: Hoa hậu Kỳ Duyên dừng chân trước Top 12 Miss Universe
10:12:07 17/11/2024
Hoàng Thuỳ sượng trân, nghi vấn bị "ghẻ lạnh" vì 1 hành động của vị chủ tịch?
07:45:25 17/11/2024
Thông gia tự dưng gọi điện bảo mẹ tôi nấu đồ ăn gửi sang rồi đưa ra đề nghị khiến 2 bên gia đình sứt mẻ
07:49:02 17/11/2024
Cô hàng xóm nóng bỏng vừa chuyển đến được 2 tháng, gia đình tôi đứng bên bờ đổ vỡ
07:18:43 17/11/2024
Chung kết Miss Universe 2024: Kỳ Duyên xuất hiện hô tên cực đã tai, chính thức lọt top 30!
09:52:37 17/11/2024

Tin mới nhất

Ra mắt 'bánh xe biến hình' giúp xe lăn leo cầu thang

21:23:34 14/11/2024
Với thiết kế nói trên, nhóm nghiên cứu tại Viện Máy móc và Vật liệu Hàn Quốc (KIMM) đã tạo ra bánh xe có thể di chuyển ổn định trên địa hình bằng phẳng nhưng hình dạng bánh xe sẽ thay đổi khi gặp chướng ngại vật.

Phát hiện cấu trúc san hô đơn lẻ khổng lồ ở Thái Bình Dương

19:57:33 14/11/2024
Nhà khoa học Molly Timmers mô tả một cách hình tượng rằng trong khi Big Momma có hình dạng giống như một viên kem khổng lồ, thì rạn san hô mới phát hiện này lại như viên kem bắt đầu tan chảy, bao phủ một khu vực rộng lớn dưới đáy biển.

Hà mã lùn nổi như cồn sau màn dự đoán chuẩn ông Trump thành Tổng thống Mỹ

06:40:56 07/11/2024
Con hà mã lùn Moo Deng của vườn thú ở Thái Lan nổi danh sau màn dự đoán xuất thần. Trước đó vào ngày 4/11, con vật dự đoán ông Donald Trump tái đắc cử, trở thành Tổng thống Mỹ thứ 47.

Bước tiến mới trong tham vọng trồng cây, xây nhà gỗ trên mặt trăng

21:22:27 06/11/2024
Vệ tinh gỗ đầu tiên trên thế giới vừa được phóng lên không gian trong thử nghiệm sơ bộ nhằm hướng đến việc trồng cây, xây nhà gỗ trên mặt trăng và sử dụng gỗ trong thám hiểm không gian.

Các nhà khoa học ở Ba Lan đưa 'ma cà rồng' trở về từ cõi chết

07:40:07 04/11/2024
Người xưa làm mọi việc có thể để ngăn ma cà rồng Zosia trở về từ cõi chết. Tuy nhiên, giờ đây các nhà khoa học ở Ba Lan lại nỗ lực hết sức để đưa người phụ nữ này quay lại.

Nhà ổ chuột rách như tổ đỉa ở Thái Lan đắt khách, hết phòng tới năm 2026

14:39:01 02/11/2024
Dù có vẻ ngoài tồi tàn đến mức như rách nát và tiện nghi hạn chế, nhưng căn nhà ổ chuột nằm ở trung tâm thủ đô Bangkok (Thái Lan) đang trở thành điểm đến thu hút đặc biệt với khách du lịch.

Khoa học giải thích vì sao chúng ta nhìn thấy ma

12:48:23 30/10/2024
Khoa học hiện tại chưa thể chứng minh được sự tồn tại của ma quỷ, nhưng các yếu tố về tinh thần và môi trường thì có thể.

Lần đầu phát hiện hệ ba hố đen

21:42:11 25/10/2024
Các nhà vật lý học lần đầu tiên phát hiện một hệ ba hố đen, và sự tồn tại của chúng thách thức giả thuyết về sự hình thành hố đen đã được biết đến lâu nay.

4 tiểu hành tinh lướt qua trái đất ngày 25.10, gồm 'sát thủ đô thị'

21:35:31 25/10/2024
Cơ quan Hàng không Vũ trụ Mỹ (NASA) thông báo một số tiểu hành tinh sẽ lướt qua trái đất hôm 25.10, trong số 4 tiểu hành tinh xâm nhập quỹ đạo địa cầu trong chưa đầy 12 giờ.

Khám phá mới về quá trình hình thành sự sống trên Trái Đất 3 tỷ năm trước

16:05:00 25/10/2024
Theo một nhóm nghiên cứu ở Trường đại học Harvard, Mỹ, tác động to lớn của vụ va chạm này đã tạo ra các chất dinh dưỡng giúp tăng cường một số vi khuẩn có lợi cho sự phát triển sự sống trên hành tinh này.

Khoa học tìm ra cách giúp gà nở ra mà không cần vỏ trứng

07:46:23 22/10/2024
Câu hỏi gà có trước hay quả trứng có trước có lẽ chẳng còn quan trọng nữa, vì các nhà khoa học đã tìm ra cách ấp nở thành công trứng gà mà không cần tới vỏ trứng.

Khách sạn 5 sao dưới đáy biển: Ngủ 1 đêm tốn 4 tỷ đồng, xa xỉ nhất thế giới

22:27:06 21/10/2024
Nằm trên chiếc giường êm ái, ngắm những đàn cá bơi lội tung tăng qua lớp kính trong suốt được cho là một trong những trải nghiệm xa xỉ bậc nhất thế giới tại khách sạn tàu ngầm Lover s Deep.

Có thể bạn quan tâm

Ronaldo, Bruno Fernandes rời đội tuyển Bồ Đào Nha

Sao thể thao

13:02:06 17/11/2024
Bruno Fernandes trở lại Manchester United sớm sau khi Bồ Đào Nha cho phép 4 cầu thủ, gồm anh, Cristiano Ronaldo, Bernado Silva và Pedro Neto rời khỏi trại huấn luyện.

Tử vi 3 ngày liên tiếp (17, 18 và 19/11), 3 con giáp tiền bạc rủng rỉnh, vàng chất đầy tủ

Trắc nghiệm

11:17:56 17/11/2024
Theo tử vi 12 con giáp, 3 tuổi sau được dự đoán cuộc sống sang trang, đổi đời giàu có.Tử vi hàng ngày của 12 con giáp dự báo Chủ nhật 17/11/2024, tuổi Dần sẽ nhận được sự khích lệ

Sẽ thật tiếc nếu không ăn loại rau này vào mùa đông: Là "vua rau củ", rẻ tiền nhưng làm món ăn ngon lại tốt sức khỏe

Ẩm thực

10:22:03 17/11/2024
Dù hình thức không bắt mắt cho lắm nhưng loại rau củ này được ví là nhân sâm trắng vì có nhiều công dụng trong việc hỗ trợ sức khỏe tổng thể,

"Con chúc cô bò nhanh như con cua" - Lời chúc 20/11 đặc biệt kèm những món quà có "1 không 2" của các em nhỏ vùng cao khiến hàng triệu người lịm tim

Netizen

10:06:39 17/11/2024
Nhân ngày 220/11, các em nhỏ ở Lào Cai đã mang theo những món quà kèm lời chúc có một không hai dành tặng cô giáo của mình.

Điên cuồng những đêm "cháy phố" sinh tử (bài 1)

Pháp luật

10:04:33 17/11/2024
Bỏ học, lêu lổng, không có sự quản lý của gia đình, người thân và bị ảnh hưởng, lôi kéo bởi đám bạn xấu, mạng xã hội độc hại, không ít thanh, thiếu niên đã tụ tập với nhau trở thành tội phạm đường phố.

Kỳ Duyên có 1 hành động lạ khi được gọi tên vào top 30, hoá ra có ý nghĩa đặc biệt

Sao việt

09:58:36 17/11/2024
Hành trình chinh phục chiếc vương miện danh giá Miss Universe 2024 của Kỳ Duyên đang có nhiều tín hiệu đáng mừng.

Sao nam Gen Z gây sốc khi đăng ảnh nhạy cảm sau ồn ào tặng fan bao cao su

Sao châu á

09:56:09 17/11/2024
Vào ngày 11/11 vừa qua, nam idol Eric (The Boyz) trở thành tâm điểm vì công khai đăng ảnh gửi tặng bao cao su đến fan.

10 thói quen của tôi được cư dân mạng khen ngợi: Đặc biệt điều số 6 giúp tôi tránh xa bệnh tật

Sáng tạo

09:38:35 17/11/2024
Sau khi chia sẻ về những thói quen sống của bản thân lên 1 diễn đàn trên mạng, tôi hết sức bất ngờ vì được cư dân mạng khen ngợi tới tấp.

Game "gợi cảm" nhất 2024 tiếp tục mời hot girl nhập vai cho DLC mới, nhan sắc đỉnh chóp khiến người chơi phấn khích

Mọt game

09:27:18 17/11/2024
Nhan sắc của cô nàng hot girl này đang khiến các fan mong mỏi DLC của tựa game hơn bao giờ hết. Không thể phủ nhận Stellar Blade là một trong những tựa game đáng chú ý nhất của năm 2024 này.

Chồng mất đã 7 năm nhưng nhà chồng vẫn bày đủ trò để ngăn chị tôi tái hôn

Góc tâm tình

09:22:43 17/11/2024
Nghe tôi chuẩn bị tái hôn với 1 doanh nhân thành đạt, mẹ chồng kéo họ hàng tới quấy phá với đủ chiêu trò khác nhau.

Lên Tà Xùa săn... mây

Du lịch

09:10:14 17/11/2024
Mây ở Tà Xùa lúc thì đổ dồn vào các khe núi sâu thẳm, lúc thì cuồn cuộn lên cao như dòng thác khổng lồ, khiến khung cảnh thêm phần sống động và huyền ảo.