Quy định khiến sách giáo khoa phiên âm tên riêng nước ngoài

Có ít nhất hai văn bản liên quan đến việc phiên âm tên nước ngoài sang tiếng Việt, dù giáo viên và các nhà soạn sách nhận ra những bất cập của cách làm này.

Cuộc khảo sát độc giả trên VnExpress sau bài viết về tình trạng sách giáo khoa các cấp sử dụng hình thức phiên âm tên riêng nước ngoài, gây khó khăn cho việc tiếp nhận kiến thức, thu hút hơn 8.700 ý kiến. Chỉ 3% người trả lời ủng hộ cách làm này; 49% đề xuất giữ nguyên từ gốc, chú thích thêm phiên âm; 48% còn lại thậm chí cho rằng, chỉ cần viết nguyên dạng.

Kết quả cuộc khảo sát độc giả.

Giáo viên và các nhà biên soạn sách cũng nhận định việc phiên âm tiếng Việt tên riêng nước ngoài trong sách giáo khoa bộc lộ nhiều bất cập. Vậy tại sao chủ trương này vẫn được duy trì cả trong các bộ sách mới?

PGS.TS. Bùi Mạnh Hùng, Tổng chủ biên sách giáo khoa Tiếng Việt – Ngữ Văn, bộ sách “Kết nối Tri thức với cuộc sống” giải thích: “Khi biên soạn sách giáo khoa mới, chúng tôi rất muốn khắc phục bằng một giải pháp căn bản hơn, khoa học hơn. Rất tiếc quy định chính tả hiện nay của các cơ quan chức năng khiến cho ý muốn đó không thực hiện được”.

Quy định chính tả mà ông Hùng nói đến nằm trong Quyết định số 1989 của Bộ Giáo dục & Đào tạo, ban hành năm 2018 về chính tả trong chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông. Điều 5, chương II của văn bản này hướng dẫn Cách viết tên riêng nước ngoài.

Tuy nhiên, Bộ chỉ yêu cầu “sử dụng hình thức phiên âm, có gạch nối các âm tiết trong cùng một bộ phận tạo thành tên” đối với sách giáo khoa và các tài liệu dành cho học sinh tiểu học. Theo đó, văn bản dẫn ra các cách viết làm mẫu như Tô-mát Ê-đi-xơn, Mát-xcơ-va, Pa-ri, Tô-ky-ô… Với lớp 4 và 5, Bộ yêu cầu có thêm chú thích nguyên dạng hoặc chú thích cách viết trong tiếng Anh bên cạnh hình thức phiên âm, như Tô-mát Ê-đi-xơn (Thomas Edison), Mát-xcơ-va (Moscow), Pa-ri (Paris), Tô-ky-ô (Tokyo). Ngoài hình thức đặt chú thích trong ngoặc đơn, có thể chú thích ở chân trang hoặc bên lề trang sách.

Quy định chính tả này không yêu cầu sử dụng hình thức phiên âm tiếng Việt đối với những cấp học khác. Bộ hướng dẫn “Trường hợp tên được viết bằng chữ Latin thì viết nguyên dạng, Victor Hugo, Albert Einstein, Thomas Edison” hoặc “Tên không được viết bằng chữ Latin thì viết như cách viết trong tiếng Anh, như Aleksandr Pushkin, Moscow, Tokyo…”.

Tên quốc gia được phiên âm trong sách Địa lý lớp 8.

Như vậy trong thực tế triển khai, ngoại trừ cấp tiểu học, sách giáo khoa các cấp học khác đang thực hiện khác với quy định chính tả này. Một giáo viên tham gia biên soạn sách lớp 6 cho biết, phiên âm sang tiếng Việt là yêu cầu bắt buộc với họ trong quá trình soạn sách và vấn đề này thường được xem xét rất kỹ ở các vòng thẩm định.

Ông Nguyễn Xuân Thành, Vụ trưởng Giáo dục Trung học, Bộ Giáo dục và Đào tạo – nơi đưa ra đề nghị và được giao chịu trách nhiệm thi hành quy định về chính tả – cho biết, ngoài Quyết định số 1989, sách giáo khoa còn điều chỉnh theo Nghị định 30 về công tác văn thư, ban hành năm 2020. Việc này được cho là nhằm thống nhất cách viết, phục vụ cho việc áp dụng vào thực tiễn.

“Để đảm bảo sự phù hợp giữa cách viết hoa trong sách giáo khoa với cách viết hoa trong các văn bản hành chính, Bộ Giáo dục và Đào tạo đề nghị các nhà xuất bản tổ chức xuất bản sách giáo khoa thực hiện việc viết hoa trong sách giáo khoa theo quy định tại Nghị định 30″, ông Thành nói. Nghị định này có phần phụ lục về cách viết hoa danh từ riêng chỉ tên người, trong đó yêu cầu tên người nước ngoài được phiên âm chuyển sang tiếng Việt.

Vì vậy, các bộ sách giáo khoa mới (lớp 1, 2 và 6), vẫn áp dụng cách viết phiên âm nhưng đã có thêm bảng tra cứu tên riêng nước ngoài ở cuối sách, hoặc từ gốc cạnh phiên âm.

Bảng tra cứu tên riêng nước ngoài ở cuối sách tiếng Việt 2, tập 1.

Dù quy định viết tên riêng nước ngoài đã có những thay đổi nhất định đối với các bộ sách giáo khoa mới, ông Bùi Mạnh Hùng vẫn mong đợi chuyển biến mạnh mẽ hơn.

“Có những tên riêng nước ngoài nếu viết dưới dạng phiên âm sang tiếng Việt có thể gợi lên những liên tưởng thiếu thẩm mỹ, như Matthew phiên âm thành Mét-thiu”, ông Hùng nói.

Ông đề xuất “ở cấp tiểu học, có thể tạm thời áp dụng quy định phiên âm tên riêng nước ngoài, nhưng từ lớp 6 đến lớp 12 thì không cần, thậm chí không được phép phiên âm. Nếu triệt để hơn nữa thì ngay từ sách giáo khoa tiểu học, tên riêng nước ngoài cũng đã có thể viết nguyên dạng”.

Theo ông, căn cứ vào Chương trình giáo dục phổ thông 2018, tất cả học sinh đều được học ngoại ngữ từ lớp 3, nghĩa là các em đã làm quen với cách đọc từ ngữ trong tiếng nước ngoài. Việc tập đọc một số tên riêng nước ngoài trong một năm học không phải là vấn đề lớn.

“Nếu viết nguyên dạng tên riêng nước ngoài, học sinh có thể đọc sai một chút nhưng còn có được hình thức viết chính xác, nhờ đó có thể có đầu mối để tìm kiếm”, ông Hùng nói.

Dù không phản đối hình thức phiên âm tiếng Việt tên riêng nước ngoài với lý do ‘không phải mọi trẻ em đều đọc đúng tất cả tên riêng nước ngoài dù phần lớn đã tiếp xúc với sách báo, phim ảnh ngoại quốc”, ông Lê Quốc Minh, Tổng biên tập báo Nhân dân cho biết, tờ báo này đã “quyết định sử dụng tên riêng gốc, với những ngôn ngữ không phải tiếng Latin thì lấy theo cách viết tiếng Anh, rồi mở ngoặc phiên âm khi nhắc tới lần đầu tiên trong bài” thay vì chỉ phiên âm tiếng Việt như trước đây.

“Nếu chỉ sử dụng từ phiên âm mà không có từ gốc thì khi cần tra cứu sẽ không thể tìm được nội dung chính xác, hoặc thậm chí sai lệch nghiêm trọng. Bây giờ là thời đại của kết nối, nhu cầu học hỏi và tìm kiếm thông tin rất lớn, lại có nhiều công cụ rất tiện lợi, cần luôn lưu ý tính phổ quát và toàn cầu đối với mọi thông tin”, ông Minh nói.