Nữ trạng nguyên duy nhất trong sử Việt sáng tạo cách dạy học từ xa
Giả trai đi thi, bà Nguyễn Thị Duệ đỗ đầu, được trọng dụng rồi trở thành Bà Chúa Sao Sa, có công giúp nhiều sĩ tử học hành, đỗ đạt.
Thời phong kiến, phụ nữ không được quyền thi cử, học hành. Tuy nhiên, lịch sử khoa bảng Việt Nam vẫn ghi nhận một nữ trạng nguyên. Đó là bà Nguyễn Thị Duệ (một số tài liệu khác ghi Nguyễn Thị Du hay Nguyễn Thị Ngọc Toàn), sống vào khoảng cuối thế kỷ 16, đầu thế kỷ 17, quê ở làng Kiệt Đặc, huyện Chí Linh (Hải Dương).
Nhắc đến việc này, Đại Nam dư địa chí ước biên viết “Am Đàm Hoa, Tiến sĩ gái” (ở am Đàm Hoa có một nữ tiến sĩ). Đại Nam nhất thống chí gọi thẳng tên bà.
Tranh vẽ bà Nguyễn Thị Duệ. Ảnh chụp sách “Những người thầy trong sử Việt”
Những năm cuối thế kỷ 16, cuộc chiến Nam Bắc triều giữa nhà Mạc và Lê -Trịnh đi đến hồi kết thúc. Theo cuốn Nhà Mạc và thời đại nhà Mạc – Hơn hai mươi năm nghiên cứu và nhận thứ c, khi triều Mạc gặp lâm nguy, vua đã sai người đến hỏi Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm và được ông đưa ra lời sấm “Cao Bằng tàng tại, tam đại tồn cô” (nghĩa là nếu nhà Mạc chạy lên Cao Bằng thì sẽ tồn tại được thêm ba đời).
Đến năm 1592, Trịnh Tùng kéo quân ồ ạt ra Bắc, quân Mạc thua tan tác. Nghe theo lời của Trạng Trình, tướng nhà Mạc là Mạc Kính Chỉ tập hợp con cháu họ Mạc kéo lên Cao Bằng làm đất dung thân. Ở làng Kiệt Đặc, gia đình bà Nguyễn Thị Duệ cũng phải đi lánh nạn. Nhớ đến những năm tháng yên lành dưới triều vua Mạc, gia đình bà tìm đường lên Cao Bằng.
Vốn thông minh, có nhan sắc nên mới hơn 10 tuổi, bà đã được nhiều nhà quyền quý đến xin hỏi cưới nhưng gia đình không chấp thuận. Khi cuộc sống ở Cao Bằng ổn định, bà Duệ tiếp tục việc đèn sách.
Thời còn thịnh trị ở Thăng Long, nhà Mạc rất chú ý đến việc học và định kỳ tổ chức các kỳ thi để phát hiện nhân tài giúp nước. Lên Cao Bằng, triều đại này vẫn giữ nề nếp ấy để tính kế lâu dài. Lúc ấy, triều đình đã suy yếu nhưng lòng dân vẫn theo đông, sĩ tử tham gia nhiều. Nguyễn Thị Duệ giả trai, lấy tên là Nguyễn Ngọc Du đi thi rồi lần lượt vượt qua kỳ thi Hương, Hội và Đình để trở thành người đỗ đầu. Khi ấy, bà chỉ khoảng 17-20 tuổi.
Sách Những người thầy trong sử Việt viết khi triều đình mở yến tiệc đãi các tân khoa, Nguyễn Ngọc Du là người đầu tiên đến làm lễ trước bệ rồng. Nhà vua và tất cả văn võ bá quan ngạc nhiên trước vẻ khôi ngô tuấn tú, dáng bước khoan thai của tân Trạng nguyên. Khi nhà vua ban ngự tửu, Nguyễn Ngọc Du đến nhận lễ. Thấy Trạng nguyên mặt hoa da phấn, thân hình mảnh mai, sóng mắt long lanh, vua mới ngờ vực rồi hỏi và được biết Du thực chất là con gái.
Cả triều đình kinh ngạc vì chuyện xưa nay chưa từng có, chưa kể đây là tội khi quân, khó thoát khỏi án chết. Tuy nhiên, vua Mạc đã không trừng phạt mà còn khen ngợi và tỏ ra rất quý trọng tài sắc của bà, cho lấy lại tên cũ, ban cho làm Lễ quan trong cung dạy chữ và lễ nghi cho các cung tần, thị nữ.
Ít lâu sau, cảm sắc đẹp và tài năng của bà, vua lấy làm phi và phong Tinh Phi, ngụ ý bà xinh đẹp và sáng láng như một vì sao sa. Về sau, dân gian gọi bà là “Bà Chúa Sao Sa”.
Video đang HOT
Tượng thờ bà Nguyễn Thị Duệ.
Năm 1625, quân Lê – Trịnh tiến lên Cao Bằng diệt nhà Mạc. Vua Mạc bị bắt đem về Thăng Long. Bà Nguyễn Thị Duệ chạy về ở ẩn tại chùa Sùng Phúc ở phía đông Cao Bằng. Bà vừa trụ trì chùa, vừa dạy học và dạy lễ nghĩa cho con em dân bản. Nhưng rồi quân Trịnh đi truy lùng tàn quân của Mạc Kính Cung đã phát hiện ra nơi bà ẩn náu. Nguyễn Thị Duệ bị bắt, giải đến trước chúa Trịnh. Nhờ tài đối đáp khiêm nhường nhưng thông minh, bà thoát tội chết, được đưa về Thăng Long và đối đãi tử tế.
Nguyễn Thị Duệ quen được hoàng hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc (vợ vua Lê Thần Tông). Từ đấy, bà thường cùng hoàng hậu đi lễ chùa, gặp gỡ các sĩ phu có tài để hiểu rõ tình hình trong nước nhằm giúp vua. Bà được phong làm Chiêu nghi đứng trên các cung tần. Về việc này, sách Đại Nam nhất thống chí chép: “Vua Lê triệu vào dạy cung nữ, phong cho tước hiệu là Nghi Ái quan”.
Nguyễn Thị Duệ khi làm quan thường dẫn nghĩa lý kinh sử, sự tích cổ kim rành mạch nên hai chúa Trịnh Tráng và Trịnh Tạc đều khen ngợi, trọng vọng. Các biểu sớ, văn bài thi Đại khoa, vua Lê, chúa Trịnh đều nhờ bà khảo duyệt.
Sử sách ghi lại, khoa thi năm Tân Mùi (1631) có bài văn khá đặc biệt của một sĩ tử. Cả quan trường đều khen văn phong uyên bác nhưng lại tỏ ý có phần khó hiểu. Được hỏi đến, bà giải thích tường tận những điển tích và ý tứ của bài văn giúp sĩ tử đó đỗ đầu.
Theo Những người thầy trong sử Việt, danh tiếng của Bà Chúa Sao Sa vang khắp nơi. Quan tâm đến việc học hành ở quê nhà, bà cấp tiền cho lập Văn Hội ở Chí Linh để con em trong vùng đến học tập.
Tại nhà thờ họ Nguyễn, nhiều sách cổ kim được đặt để mọi người đến đọc. Cứ vào ngày mùng một và ngày rằm hàng tháng, các sĩ tử lại tụ tập để chờ ngựa trạm đem đề bài của bà gửi về. Học trò làm bài xong, niêm phong đóng hộp để ngựa trạm chở về kinh cho bà chấm. Quê hương bà trở thành điểm sáng về học hành, đỗ đạt. “Như vậy có thể xem Nguyễn Thị Duệ đã sáng tạo ra phương pháp đào tạo từ xa thành công ngay từ thuở ấy”, nhóm tác giả biên soạn nhận định.
Năm 70 tuổi, bà Nguyễn Thị Duệ xin về quê hương Chí Linh, dựng am Đàm Hoa để ở, đọc sách, tĩnh tu và bảo ban các sĩ tử trong làng. Bà được cấp thuế trong làng làm ngụ lộc nhưng chỉ lấy một ít tiền để chi tiêu, còn lại dành hết cho việc công ích, trợ giúp người nghèo.
Bà Nguyễn Thị Duệ mất vào năm 80 tuổi, an táng ở quê nhà. Ngọn tháp xây trên mộ được gọi là “Tinh Phi cổ tháp” khắc mười chữ “Lễ Phi sinh thông tuệ, nhất kính chiếu tam vương” (Lễ phi là người thông tuệ, một gương soi chiếu ba vua).
Nhớ công ơn của bà, dân làng Kiệt Đặc dựng đền thờ bà làm thần, trên bức hoành có hai chữ “Hoa Am”, trong có bức tượng bà và đôi câu đối “Giá khoa tiên chiếm Cao Bình bảng/Đại bút do truyền bát cổ bi”.
Tại Văn Miếu Mao Điền (Hải Dương), 637 vị tiến sĩ được thờ, trong đó có bài vị của nữ tiến sĩ duy nhất đề tên “Nghi Ái quan Nguyễn Thị Duệ”. Năm 2004, tám vị đại khoa của tỉnh Hải Dương là hiền tài đất nước được đúc tượng đồng và khám thờ, trong đó có tượng Bà Chúa Sao Sa sánh bên những bậc hiền tài như Chu Văn An, Nguyễn Trãi, Mạc Đĩnh Chi, Vũ Hữu, Phạm Sư Mạnh, Tuệ Tĩnh.
Dương Tâm – Tổng hợp
Theo VNE
Khuyến học ở dòng họ xác lập kỷ lục "phụ tử đồng khoa" đầu tiên trong lịch sử
"Sáng khoai, trưa khoai, tối khoai, khoai ba bữa/ Cha đỗ, con đỗ, cháu đỗ, đỗ cả nhà"- câu đối dân gian lưu truyền là niềm tự hào của dòng họ Ngô Lý Trai (xã Diễn Kỷ, huyện Diễn Châu, Nghệ An) về truyền thống hiếu học, đỗ đạt. Đây cũng là dòng họ được xác lập kỷ lục Việt Nam "phụ tử đồng khoa" - hai cha con cùng đỗ đạt và là dòng họ duy nhất có 5 đời liên tiếp đỗ đại khoa.
Từ "phụ tử đồng khoa"...
Nghệ An được mệnh danh là "đất học", là vùng đất có nhiều dòng họ khoa bảng như dòng họ Hồ (Quỳnh Lưu), họ Đặng (ở Nho Lâm, huyện Diễn Châu), họ Cao (Thịnh Mỹ, huyện Diễn Châu). Nhưng điều hiếm có trong lịch sử khoa cử phong kiến là cảnh "vinh quy bái tổ" của "Phụ tử đồng khoa" ở dòng họ Ngô Công thần Lý trai (xã Diễn Kỷ, huyện Diễn Châu, tỉnh Nghệ An).
Giáo sư, Nhà giáo nhân dân Đinh Xuân Lâm - Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam cũng đánh giá đây là sự kiện "chưa từng có trong lịch sử khoa bảng của dòng họ Ngô Lý Trai - nguồn gốc từ Bắc Ninh, được lập ở Nghệ An vào cuối thế kỷ XI. "... dòng họ Ngô từ đời này tới đời khác đã xây dựng cho mình một truyền thống rực rỡ về tinh thần hiếu học, thi cử, đỗ đạt. Đặc biệt có Ngô Trí Hòa (1565-1625), con của Tiến sĩ Ngô Trí Tri, học tại nhà với cha, rồi thi đậu cùng khoa với cha, cha đậu Tiến sĩ, con đậu Hoàng Giáp. Ngô Trí Hòa là cha của Tiến sĩ Ngô Sĩ Vinh, là ông của các Tiến sĩ Ngô Công Trạc, Ngô Hưng Giáo. Trong lịch sử khoa cử phong kiến, đó thực sự là một sự kiện hi hữu, xưa nay chưa từng có!".
Khu di tích lịch sử văn hóa quốc gia đền thờ Ngô Trí Hòa, Ngô Sĩ Vinh (xã Diễn Kỷ, Diễn Châu, Nghệ An).
Trong lịch sử gần 1.000 năm khoa cử thời phong kiến Việt Nam (1075-1919), hai cho con nhà nho Ngô Trí Tri, Ngô Trí Hòa đã xác lập một kỷ lục "vô tiền khoáng hậu", khi cả hai đỗ đạt cao tại khoa thi năm Nhâm Thìn (1592). Ở kỳ thi này, triều đình lấy đỗ 3 người thì Ngô Trí Tri (đã ở tuổi 53), đỗ Đệ Tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân, con trai Ngô Trí Hòa (28 tuổi) đỗ Đệ Nhị giáp tiến sĩ xuất thân (Hoàng Giáp). Lúc vinh quy bái tổ, vua Lê Thế Tông đã ban tặng hai cha con Ngô Trí Tri, Ngô Trí Hòa một bức gấm thêu 10 chữ vàng "Khoa danh thiên hạ hữu/ Phụ tử thế gian vô", nghĩa là, trong thiên hạ có nhiều người đỗ đạt nhưng cha con cùng đỗ một khoa thế gian xưa nay hiếm.
Nối tiếp truyền thống khoa cử của cha ông, năm Bính Tuất Phúc Thái thứ 4 (1646), con trai thứ của Ngô Trí Hoà là Ngô Sĩ Vinh đỗ Đệ Tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân. Ba cha con, ông cháu cùng đỗ Tiến sĩ đã được nhà vua tặng bảng vàng "Tam đại Tiến sĩ". Người Phủ Diễn xưa đã có câu truyền "Sáng khoai, trưa khoai, tối khoai, khoai ba bữa/ Cha đỗ, con đỗ, cháu đỗ, đỗ cả nhà" là để nói về sự học, sự vượt khó để vươn lên đỗ đạt thành tài của 3 cha con, ông cháu dòng họ Ngô Lý Trai.
Biểu trưng Dòng họ khuyến học khuyến học tiêu biểu toàn quốc lần thứ 2 được lưu giữ tại nhà thờ họ Ngô Lý Trai như lời nhắc nhở con cháu tu dưỡng học tập xứng đáng với truyền thống cha ông.
"Thời điểm đó, cụ Ngô Trí Tri là nhà nho nghèo, chuyên tâm dạy học và đèn sách thi cử. Cụ tham dự nhiều kỳ thi nhưng không đỗ đạt cao, cho đến kỳ thi năm Nhâm Thìn 1592, đỗ Tiến sĩ trong cùng khoa thi với con trai là Ngô Trí Hòa, nhưng thứ bậc thấp hơn. Khi nhà vua vời lên ban thưởng, gọi theo thứ tự đỗ đạt từ cao xuống thấp, cụ Ngô Trí Hòa được gọi lên trước nhưng không dám lên mà tâu Vua ban thưởng cho cha, cũng là thầy của mình trước", ông Ngô Sĩ Ngọ - Phó Ban Thường trực Hội đồng gia tộc họ Ngô Lý Trai, kể lại câu chuyện đã được chép vào sử sách của dòng họ mình với vẻ tự hào.
Tiếp nối vinh quang của dòng họ và gia đình, năm 33 tuổi, Ngô Công Trạc - cháu 5 đời của Ngô Trí Tri đỗ Đệ Tam giáp Tiến sĩ xuất thân, khoa Giáp Tuất (1694); Ngô Hưng Giáo đỗ Đệ Tam giáp đồng Tiến sĩ, khoa Canh Dần (1710). Tất cả họ đều ra làm quan, có nhiều đóng góp quan trọng cho sự nghiệp xây dựng, phát triển của nước nhà. Dòng họ Ngô ở làng Lý Trai gần như là dòng họ duy nhất được Vua Lê ban tặng "Nhất môn ngũ đại đại khoa" (nghĩa là Một cửa năm đời đỗ đại khoa) và cũng là một trong rất ít dòng họ trên cả nước được nhà Lê xếp vào dòng họ Công thần.
Với bảng thành tích hiếm có, ngày 1/9/2013, dòng họ Ngô ở Diễn Châu vinh dự được Tổ chức Kỷ lục Guiness Việt Nam ghi vào danh sách Guiness với nội dung: "Tôn vinh kỷ lục cha và con cùng đỗ Tiến sĩ lần đầu tiên trong một khoa thi" dành cho cha con ông Ngô Trí Tri, Ngô Trí Hòa.
Đến dòng họ khuyến học tiêu biểu toàn quốc
Ngày 21/11 âm lịch hàng năm là ngày giỗ của cụ Ngô Trí Hòa, con cháu họ Ngô khắp cả nước tề tựu về nhà thờ họ - Khu di tích lịch sử, văn hóa quốc gia đền thờ Ngô Trí Hòa, Ngô Sĩ Vinh (xã Diễn Kỷ, Diễn Châu) để nhắc nhớ về công lao của các vị thủy tổ, ôn lại truyền thống hiếu học, học giỏi của dòng họ mình. Đây cũng là ngày dòng họ Ngô tổ chức lễ trao phần thưởng Ngô Trí Hòa cho con cháu đỗ đạt.
Ông Ngô Sĩ Công - Trưởng Hội đồng gia tộc họ Ngô Lý Trai, cho biết: "Phần thưởng Ngô Trí Hòa được lập năm 1992, từ nguồn đóng góp của các gia đình trong dòng họ, mỗi gia đình mỗi năm 5.000 đồng và từ nguồn đóng góp của con cháu trong họ tộc đã đỗ đạt. 5.000 đồng không phải là nhiều nhưng để mỗi gia đình trong dòng họ nhận thức trách nhiệm của mình trong công tác khuyến tài, khuyến học; kèm cặp, rèn dũa con em tiếp nối, phát huy truyền thống hiếu học, đỗ đạt của dòng họ mình. Phần thưởng là giấy chứng nhận và một số dụng cụ học tập như sách vở, bút giấy và một phần nhỏ tài chính để động viên các cháu hoàn thành tốt nghĩa vụ học tập và tiếp tục đạt được những thành tích tốt hơn".
Lễ trao quà khuyến học và phần thưởng Ngô Trí Hòa cho con em đỗ đạt, thành tài của dòng họ Ngô
Nối tiếp truyền thống hiếu học của các bậc tiền bối, nhiều gia đình họ Ngô ở Nghệ An đã "phổ cập" đại học. Truyền thống hiếu học, học giỏi ngày càng được phát huy rộng rãi và trở thành một phong trào thi đua mạnh mẽ giữa các gia đình. Cũng bởi "nhiều con cháu học giỏi và đỗ đạt" nên Hội khuyến học của dòng họ chỉ trao phần thưởng Ngô Trí Hòa cho con em đỗ đại học chính quy, học sinh giỏi cấp tỉnh trở lên.
Không chỉ trao thưởng cho các con cháu đang ở lứa tuổi học sinh, sinh viên mà phần thưởng Ngô Trí Hòa còn động viên con cháu đã thành đạt, đạt được các học hàm, học vị hay những thành tích xuất sắc trong công tác. Bởi vậy, việc học tập, tu dưỡng, rèn luyện đã trở thành nhiệm vụ và trách nhiệm của mỗi người con trong dòng họ Ngô Lý Trai xứ Nghệ. Nhiều cái tên như Thiếu tướng Ngô Trí Nhân - Cục trưởng Cục Tác chiến điện tử, Bộ Quốc phòng; Trung tướng Ngô Văn Sơn - Cục trưởng Cục Công nghệ Thông tin, Bộ Quốc phòng; Thiếu tướng Ngô Sĩ Quyết - Phó Tư lệnh Quân chủng Hải quân; Thiếu tướng, Phó Giáo sư Ngô Sĩ Hiền - Viện trưởng Viện khoa học Hình sự, Bộ Công an; nhà ngoại giao Ngô Quang Xuân; các Tiến sĩ Ngô Đình Giao, Ngô Nhật Hưng, Ngô Hữu Hải, Ngô Sĩ Hóa..., Hoa hậu thế giới người Việt Ngô Phương Lan đã và đang tiếp nối truyền thống hiếu học, học giỏi và đóng góp vào sự phát triển mọi mặt của đất nước.
Nhiều năm liên tiếp, dòng họ Ngô Lý Trai được công nhận là "Dòng họ khuyến học tiêu biểu" cấp xã, cấp huyện, cấp tỉnh. Đặc biệt, dòng họ Ngô Lý Trai được Hội Khuyến học tỉnh Nghệ An chọn đi dự Đại hội biểu dương các gia đình và dòng họ khuyến học tiêu biểu toàn quốc và được Trung ương Hội Khuyến học Việt Nam, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tặng Bằng khen, biểu trưng "Dòng họ khuyến học tiêu biểu toàn quốc" lần thứ 2.
Hoàng Lam
Theo Dân trí
Người được mệnh danh 'cụ tổ ngành giáo dục Nam Kỳ' đất Sài Gòn xưa Học trò của Võ Trường Toản cả thảy hàng trăm người đều thành danh như: danh sĩ Trịnh Hoài Đức, Phạm Ngọc Uẩn, Lê Quang Định... Võ Trường Toản quê ở làng Hòa Hưng, huyện Bình Dương, Gia Định (nay là hai bên đường Cách Mạng Tháng Tám ở quận 3 và 10 của TP HCM), sống vào thế kỷ 18, chưa rõ...