Khác biệt giữa trường chọn ở Anh và trường chuyên ở Việt Nam
Vì trường tư chưa phát triển, trẻ từ các gia đình khó khăn buộc ganh đua với con em gia đình trung lưu và cả thượng lưu khi thi vào trường chuyên.
TS Nguyễn Tiến Việt là chuyên gia kinh tế nghiên cứu chương trình Tăng trưởng, trường Kinh tế và Khoa học Chính trị London (LSE). Quan tâm đến việc áp dụng Kinh tế học và Khoa học dữ liệu để giải quyết các vấn đề liên ngành và đa ngành, anh Việt chia sẻ góc nhìn về trường chọn ở Anh và trường chuyên tại Việt Nam.
Trường chọn, trường chuyên, hay trường năng khiếu?
Một trong những thất bại khiến tôi ám ảnh trong suốt thời gian ở trường chuyên là không biết phải dịch chính xác tên trường mình ra tiếng Anh như thế nào. Nhiều cụm từ được nghe qua như “ grammar school”, “school for gifted children”, “specialised school” nhưng tôi không thực sự hiểu nội hàm bên trong và vì sao có nhiều thuật ngữ cho một thực thể đến thế.
Băn khoăn này chỉ được giải tỏa khi tôi học tập và làm việc tại Anh. Lúc đó, tôi nhận ra: “Nước Anh đương đại không có trường chuyên giống như Việt Nam”. Giáo dục miễn phí và bắt buộc ở Anh chia làm 2 cấp: tiểu học và trung học. Đến bậc trung học (bắt đầu từ học sinh 11 tuổi), hệ thống này bắt đầu phân hóa.
Trong hệ thống trường trung học công lập tại Anh, cơ sở giống với trường chuyên của ta nhất có lẽ là “grammar school”, tôi tạm dịch là trường chọn. Hiện ở Anh (England) chỉ còn 163 trường chọn trong số 3.000 trường công. Đây đều là các trường có danh tiếng, nhận rất nhiều ưu ái từ ngân sách nhà nước và chất lượng vượt trội.
Tại các trường công khác, việc tuyển sinh chủ yếu dựa vào nhu cầu của phụ huynh và khoảng cách từ trường đến nhà (tương tự khái niệm đúng tuyến của Việt Nam). Nhu cầu vào trường chọn luôn quá tải và học sinh 11 tuổi phải vượt qua một kỳ thi cam go để được chọn vào trường. Nội dung thi phụ thuộc từng trường, không nằm trong chương trình đào tạo tiểu học thông thường mà chủ yếu về “năng lực”, bao gồm suy luận số, suy luận ngôn ngữ, suy luận hình ảnh, đọc hiểu, ngữ pháp và viết luận sáng tạo.
Một hiểu nhầm phổ biến là phương Tây không chạy trường, không học thêm. Thực tế ở Anh, để giữ một ghế trong trường chọn, phụ huynh phải “chạy marathon” rất sớm bằng việc thuê gia sư phụ đạo cho con, thậm chí từ ba năm trước kỳ thi. Đến ngày nộp hồ sơ vào trường chọn, người ta có thể thấy phụ huynh xếp hàng dài trên nhiều con phố.
Những năm 1960, khi có hơn 1.200 trường chọn, kỳ thi ở tuổi 11 trở thành bước ngoặt cuộc đời. Trẻ được nhận vào trường chọn thường vào đại học, còn những trẻ khác thường vào trường nghề hoặc trường đời.
Ngày nay hệ thống trường chọn đã bị thu hẹp đáng kể, học sinh ngoài trường chọn có nhiều cơ hội vào đại học hơn trước. Tuy nhiên, xét tổng thể, học sinh trường chọn vẫn đạt kết quả cao hơn trong kỳ thi đại học, hiện diện nhiều hơn tại các trường hàng đầu thế giới như Oxford, Cambridge và có mặt trong tầng lớp tinh hoa, chính trị gia sau này. Nhưng khác với trường chuyên của Việt Nam, trường chọn tại Anh không đào tạo năng khiếu, không dạy chuyên và kết quả chủ yếu (KPI) được phản ánh ở chất và lượng học sinh vào đại học.
Đảng Lao động khi nắm quyền những năm đầu thế kỷ này đã giới thiệu và phổ biến hệ thống specialised schools (tạm dịch trường chuyên). Đây là các trường công được nhận thêm tiền từ chính phủ để bổ sung vào chương trình đào tạo đại trà 1-2 môn chuyên trong số các môn: Nghệ thuật, Kinh doanh, Cơ khí, Nhân văn, Ngoại Ngữ, Toán và Máy tính, Âm nhac, Nghệ thuật, Thể thao, Công nghệ. Tuy nhiên khác với trường chọn, trường chuyên không hoặc rất ít tổ chức thi tuyển (10% chỉ tiêu) và không có danh tiếng lâu đời như trường chọn. Nước Anh đương đại không tổ chức mô hình trường công năng khiếu với nhiệm vụ tuyển chọn, đào tạo học sinh tham gia các kỳ thi quốc tế.
So sánh như thế để thấy trường chuyên ở Việt Nam là một thực thể rất phức tạp. Với mỗi trường chuyên cụ thể, nó có thể là sự lai tạo của 1, 2 hoặc 3 yếu tố trong số: trường chọn, trường chuyên và trường năng khiếu. Nhiều trường chuyên trước đây có tên là trường năng khiếu dù việc đổi tên không làm thay đổi đáng kể bản chất của trường.
Hiện nay trường chuyên cấp 2 rất khác với trường chuyên cấp 3. Điều này làm cho thảo luận về trường chuyên rất phức tạp nếu không tách biệt được rạch ròi vì mỗi yếu tố này lại có đặc thù riêng. Ví dụ một chỉ trích phổ biến (có thể hợp lý hoặc không) về việc đào tạo “gà chọi”, “học lệch” là chĩa vào đặc trưng “năng khiếu” của trường chuyên hơn là “chọn” và phù hợp với các trường chuyên cấp 3 hơn là các trường chuyên cấp 2. Không thể mang một vài hiện tượng gây tranh cãi ở trường chuyên cấp 2 Hà Nội – Amsterdam để quy nạp chính sách cho tất cả trường chuyên trên cả nước.
TS Nguyễn Tiến Việt. Ảnh: Nhân vật cung cấp
Video đang HOT
Trường chọn, phân tầng và dịch chuyển xã hội
Vấn đề gây chia rẽ sâu xa trong hệ thống trường chọn ở Anh (tương tự với trường chuyên ở Việt Nam) là hệ thống nhị nguyên. Khi đặt ra trường chọn thì mặc nhiên chúng ta thừa nhận sự phân loại trẻ thành hai nhóm: giỏi và không giỏi. Điều này bị chỉ trích vì hình thành việc phân chia tầng lớp xã hội ngay trên ghế nhà trường, khiến những học sinh trường bình thường có cảm giác bị đối xử như “công dân hạng hai”.
Hệ thống trường chọn bị cáo buộc tạo nhân sinh quan méo mó, thiếu cảm thông khi trẻ đến trường và chỉ gặp những người giống mình (cùng gắn mác giỏi hoặc không giỏi) và mạng lưới quan hệ xã hội phiến diện này tiếp tục theo trẻ khi trưởng thành. Ngay cả khi kỳ thi chỉ đánh giá năng lực thuần túy, con của gia đình có điều kiện vẫn sở hữu nhiều cơ hội hơn bạn bè trong việc chuẩn bị, ví dụ thuê gia sư học tại nhà.
Trường chọn ở Anh bị chỉ trích làm lợi cho tầng lớp trung lưu, không phải nhà giàu. Tầng lớp thượng lưu có lựa chọn khác là trả tiền để gửi con đến trường tư với mức học phí đắt gấp 2-3 lần học phí đại học. Họ mong muốn con được hưởng chương trình giáo dục riêng, không bị trói buộc trong khuôn khổ chương trình phổ thông đại trà tại trường công.
Vấn đề này trở nên nghiêm trọng với Việt Nam vì kinh tế tăng trưởng nhanh, phân hóa giàu nghèo diễn ra chóng mặt, nhất là tại các đô thị lớn nhưng hệ thống hạ tầng không kịp đáp ứng. Hệ thống trường tư chưa kịp bám rễ và gây dựng danh tiếng như các trường chuyên. Con em nhà nghèo có năng lực muốn tiếp cận trường chuyên buộc phải ganh đua với con em gia đình trung lưu và cả thượng lưu nữa.
Ở Anh, áp lực thi cử với trẻ 11 tuổi cũng là một lý do để mọi người phản đối trường chọn, nhưng chỉ có hai phương án hoặc cắt bỏ hoặc bổ sung ngân sách cho hệ thống trường chọn chứ chưa từng có phương án cấm trường tổ chức thi chọn học sinh. Bắt trường chọn không tổ chức thi là cưỡng ép trường chọn phải sống, nhưng sống phản bội với sứ mạng của mình.
Khi đã bàn tới tác động xã hội tiêu cực của hệ thống trường chọn, cũng cần điểm lại những luận cứ bảo vệ trường chọn. Thị trường bất động sản ở Anh phân chia tầng lớp xã hội rất sâu sắc: người giàu và người nghèo ở các khu vực khác nhau, phân cách bởi giá nhà. Vì các gia đình luôn cân nhắc tới giáo dục cho con em mình khi mua nhà, chất lượng của trường học “đúng tuyến” phản ánh luôn vào giá nhà. Người nghèo chỉ đủ tiền mua nhà đúng tuyến vào các trường công chất lượng thấp trong khi không có tiền cho con học trường tư.
Điều này tạo thành một vòng luẩn quẩn khi con em nhà nghèo khó tiếp cận giáo dục chất lượng tốt và càng ít cơ hội thoát khỏi tầng lớp xã hội của bố mẹ mình khi trưởng thành. Vì thế dù có trường chọn hay không thì bản thân trường học đã vô tình phân hóa xã hội khi trẻ đến trường học cùng bạn có điều kiện kinh tế tương tự mình.
Việc tổ chức trường chọn biến lựa chọn giáo dục từ trục tọa độ một chiều (điều kiện kinh tế gia đình) thành mặt phẳng hai chiều với việc bổ sung trục tọa độ năng lực của trẻ. Dù hạn chế của các hình thức thi tuyển không ngăn cản hoàn toàn các trẻ có năng lực bình thường từ gia đình có điều kiện, nhưng cũng đồng thời mở cánh cửa đón trẻ rất có năng lực từ các gia đình yếu thế.
Ngày nay thị trường bất động sản ở Việt Nam chưa phân hóa quá sâu sắc. Tại các đô thị, chúng ta vẫn có thể thấy trẻ từ các gia đình điều kiện khác nhau học chung một trường công đúng tuyến. Điều này ít đúng hơn nếu tồn tại “lớp (phụ huynh) chọn”.
Nhìn rộng ra, trường học ở nông thôn và thành thị, trường học ở siêu đô thị như Hà Nội, TP HCM và các đô thị khác có khoảng cách rất lớn. Không thể phủ nhận hệ thống trường chuyên có vai trò nhất định trong việc thúc đẩy “dịch chuyển xã hội”, hệ thống trường chuyên Đại học Quốc gia và Đại học Sư phạm thu hút học sinh từ các tỉnh thành khác. Cùng với đà phát triển hiện nay, thị trường bất động sản sẽ sớm thúc đẩy việc phân khu, phân vùng theo thu nhập. Chúng ta sẽ sớm nhận thấy sự khác biệt giữa các trường công trong cùng đô thị và nhu cầu thúc đẩy “dịch chuyển xã hội” sẽ càng cần thiết.
Chúng ta được thừa hưởng tư tưởng cử hiền từ lịch sử phong kiến. Trong chế độ phân chia giai cấp sâu sắc giữa vua quan quý tộc và bình dân, chế độ “khoa cử” đã đóng góp rất lớn cho “dịch chuyển xã hội” khi cung cấp phương tiện để con em bình dân thay đổi số phận của mình, gia đình và dòng tộc, nếu chứng minh được năng lực và đóng góp cho xã hội.
Một số ý kiến cực đoan yêu cầu loại bỏ hoàn toàn hệ thống trường chuyên cần phải cân nhắc yếu tố liệu chúng ta có cần duy chế độ cử hiền? Liệu trong quá trình phát triển xã hội sắp tới có cần tiếp tục khuyến khích và giáo dục tinh thần nỗ lực phấn đấu của trẻ nhỏ? Ý kiến cá nhân tôi thì vẫn cần. Cái cần thay đổi có lẽ là cải tiến, cập nhật nội dung “khoa cử” cho phù hợp với thời đại và nhu cầu phát triển đất nước sắp tới.
Một vấn đề khác là tôi không bắt gặp cụm từ “đào tạo tinh hoa” trên mặt báo chí Anh khi bàn về trường chọn. Có lẽ đó là sứ mạng của trường tư, đại học tinh hoa… còn trường chọn chỉ cung cấp các điều kiện tốt nhất để trẻ phát huy năng lực học vấn của mình, chuẩn bị cho đại học. Trường chọn sẽ không thể đóng vai trò “dịch chuyển xã hội” nếu nó tạo ra một tầng lớp tinh hoa dựa trên địa vị trường học mà không thúc đẩy người học nỗ lực phấn đấu suốt đời.
Nhiều trường chuyên đã bị biến tướng?
Trường chuyên cần phải thay đổi chứ không thể mãi duy trì theo mô hình tổ chức lâu nay.
Ông Nguyễn Minh Thuyết (nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội): Cần xem xét lại hệ thống trường chuyên
Chúng ta hình thành các trường chuyên trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. Khi đó, đất nước còn nhiều khó khăn, Nhà nước muốn có trường chuyên để tập trung cho một số học sinh triển vọng về một số môn học và tham gia các kỳ thi quốc tế để giới thiệu hình ảnh Việt Nam với thế giới. Do đó, vai trò của trường chuyên rất quan trọng.
Tuy nhiên, giờ đây đất nước đã đến một giai đoạn phát triển khác. Vì vậy, theo tôi cần xem xét lại hệ thống trường chuyên.
Bởi thực ra, từ trước tới nay hầu hết học sinh vào trường chuyên đều là những em rất giỏi và chăm. Nhưng vấn đề đặt ra là mục tiêu đào tạo chuyên của chúng ta thực sự có đạt được không?
Nếu chỉ tập trung luyện cho học sinh các kỹ thuật thi cử, hay để đạt giải cao các cuộc thi thì không phải là cái đích thật sự của giáo dục.
Tôi nghĩ, mục đích thực sự là cần đào tạo ra những con người có khả năng sáng tạo, phát triển được bản thân cũng như phục vụ cho đất nước, không nên tổ chức mô hình như hiện nay.
Thay vào đó, cần tạo điều kiện để các trường đều có điều kiện về cơ sở vật chất và đội ngũ giáo viên được đồng đều. Những giáo viên được cho là giỏi, nòng cốt nên có sự điều động, luân chuyển để xây dựng mặt bằng chung các trường đều tốt.
Chuyện tập trung đào tạo "thợ đi thi quốc tế" đã không còn hợp thời và các nước phát triển cũng không làm như vậy. Nếu vẫn giữ mô hình trường chuyên, cần thay đổi trong việc tuyển chọn học sinh. Tức là ngoài ưu tiên môn chuyên, cần có một tỉ trọng xứng đáng trong đánh giá khả năng ở các môn, lĩnh vực khác để đảm bảo giáo dục toàn diện.
Ông Huỳnh Thanh Phú, Hiệu trưởng Trường THPT Nguyễn Du, TP.HCM: Nên tư nhân hóa trường chuyên.
Thứ nhất, việc duy trì trường chuyên, lớp chọn khiến hàng năm chúng ta tốn kém thêm một kỳ thi nhưng chưa trả lời được về hiệu quả. Hiện nay, ở hệ đại học có những lớp tài năng, nhưng chưa có thống kê những em học trường chuyên, lớp chuyên có học tiếp ở đây không.
Thứ hai, việc dồn học sinh giỏi vào một lớp, một trường làm cho giáo dục thiếu sự cộng sinh. Trong lớp cần có đủ cả học sinh giỏi, khá, trung bình và yếu mới có việc "học thầy không tày học bạn".
Thứ ba, nhiều trường chuyên lớn hiện nay đã bị biến tướng khi có cả những lớp không chuyên.
Trường chuyên không nên hưởng bao cấp khi chưa trả lời được câu hỏi "sản phẩm đầu ra" làm được gì cho đất nước? Do vậy, nên tư nhân hóa trường chuyên, để phụ huynh nào muốn thì đăng ký. Thậm chí, có thể thực hiện cổ phần hóa cả trường thường để giảm gánh nặng cho xã hội.
TS Phạm Hiệp, Giám đốc nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Giáo dục Edlab Asia: Mô hình nuôi dưỡng năng khiếu sau khi hết bậc phổ thông còn có điểm phi khoa học.
Cách thức phát hiện năng khiếu ở nước ta hiện nay chủ yếu dựa vào thi cử.
Thường thì học sinh sẽ trải qua một kỳ thi với các môn cơ bản (Toán, Ngữ văn) và môn chuyên. Sau đó, các em đạt điểm cao sẽ được tuyển chọn. Như vậy, em nào trượt rồi thì sẽ rất khó chen ngang để trở thành học sinh chuyên trong các năm sau (trừ khi đợi đến đợt chuyển cấp và thi lại).
Tất nhiên là thế giới cũng có nơi áp dụng mô hình này, nhưng họ cũng có mô hình khác nữa. Trong khi đó, thậm chí có thể nói, mô hình nuôi dưỡng năng khiếu đối với học sinh sau khi hết bậc phổ thông ở nước ta còn có những điểm phi khoa học, vô lý, tiềm ẩn nguy cơ tác động ngược.
Cụ thể, công tác thông tin nghề nghiệp, học tập bậc cao hiện chưa được quan tâm đúng mức. Không có chính sách cấp vĩ mô đủ mạnh để giúp học sinh chuyên nói riêng và học sinh nói chung có cơ hội được trải nghiệm, tiếp xúc với các ngành, nghề phù hợp với năng khiếu cá nhân cũng như các trường đại học có ngành đào tạo tương ứng. Các nỗ lực hiện nay chủ yếu là tự phát và manh mún.
Đồng thời, chính sách tuyển thẳng cho phép học sinh đạt giải quốc gia (chủ yếu là học sinh trường chuyên) có thể đăng ký nhập học bất kỳ chương trình nào ở bậc đại học. Đây là điều phi khoa học và dẫn đến việc nhiều học sinh chọn vào trường chuyên, thi học sinh giỏi không phải là để phát huy năng khiếu của mình mà chỉ để tuyển thẳng đại học. Điều đó thực sự nguy hiểm cho bản thân học sinh cũng như hệ thống đào tạo chuyên.
Hệ thống chuyên ở nước ta hiện nay đang đứng trước bối cảnh rất mới. Từ ngoài vào thì đó là xu thế toàn cầu hóa, sự tác động của cách mạng công nghiệp 4.0, cuộc chiến thu hút nhân tài giữa các nước. Từ trong ra thì đó là những yêu cầu mới của nền kinh tế - xã hội, sự xuất hiện ngày càng nhiều của hệ thống trường tư chất lượng cao/trường quốc tế, xu hướng gửi con đi du học ngay ở bậc phổ thông. Gần đây nhất là việc ban hành Chương trình Giáo dục phổ thông mới và việc có nhiều bộ sách giáo khoa khác nhau.
Trong khi đó, cách làm đào chuyên ở nước ta hầu như không thay đổi lớn trong hàng chục năm. Do đó, đã đến lúc cách làm này cần có những điều chỉnh nhất định.
PGS.TS Chu Cẩm Thơ, Phó trưởng ban phụ trách Ban nghiên cứu đánh giá giáo dục, Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam: Có nhiều trường chuyên mà không thực là chuyên.
Giáo dục luôn mong muốn bồi dưỡng được tài năng để họ trở thành nhân tài, đóng góp nhiều hơn cho xã hội, đất nước. Vì những lẽ đó, trường chuyên cần được tồn tại, cần được đầu tư đúng nghĩa.
Nhưng làm thế nào để mô hình trường chuyên hoạt động hiệu quả đảm bảo mục đích, sứ mệnh của mình?
Thực tế nhiều trường chuyên còn chưa nhận được sự đầu tư xứng đáng. Sự đầu tư ở đây bao gồm cả chương trình học tập, đội ngũ nhân sự và cơ sở vật chất để hoạt động.
Một thực tế nữa cũng ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động của trường chuyên, đó là "tâm lí" của phụ huynh.
Chúng ta không thể phủ nhận "99% của tài năng là do sự lao động chăm chỉ, 1% là năng khiếu bẩm sinh", nhưng nhớ rằng, sự lao động đó phải được thực hiện trong bối cảnh phù hợp cho 1% kia phát triển. Công thức phát hiện, bồi dưỡng tài năng sai rất nguy hiểm. Điều đó không những ảnh hưởng đến đầu vào của mỗi trường chuyên mà còn ảnh hưởng trực tiếp, rất tiêu cực cho sự phát triển của học sinh.
Do đó, để trường chuyên được phát triển đúng nghĩa thì cần thay đổi cách phát hiện, tuyển chọn đầu vào, đầu tư cơ sở vật chất, nhân lực xứng tầm, phù hợp với chương trình giáo dục dành cho các học sinh có năng khiếu, có biểu hiện tài năng. Hãy làm thật tốt cho những trường hợp cụ thể hơn là đầu tư dàn trải, có nhiều trường chuyên mà không thực là chuyên.
TS Trần Nam Dũng: 'Cần có nghiên cứu nghiêm túc về trường chuyên' TS Trần Nam Dũng nhận định đa số trường chuyên đang phát triển mà không có triết lý và định hướng, chỉ đối phó thụ động với các mục tiêu cấp trên đặt ra. Theo TS Trần Nam Dũng, Phó hiệu trưởng trường Phổ thông Năng khiếu (ĐH Quốc gia TP.HCM), điểm đặc biệt ở trường chuyên là sự tự do trong dạy...