“Cơn sốt vàng” ở El Salvador

7 năm trước, Chính phủ El Salvador đã ban hành một đạo luật cấm tất cả mọi hoạt động khai thác kim loại – trong đó có vàng trên toàn lãnh thổ nhằm bảo vệ nguồn cung cấp nước ngọt cho người dân.

Tuy nhiên gần đây, lệnh cấm này đang có khuynh hướng đảo ngược và hàng chục triệu người El Salvador đang bị đặt vào tình thế nguy hiểm do hậu quả của việc khai khoáng dẫn đến thiếu nước…

1. Chiều 17/5/2023, tại một ngôi làng ở vùng nông thôn bang Cabanas, El Salvador, điện thoại di động của bà Vidalina Morales đổ chuông, người gọi là Manuel, con trai bà. Với giọng hấp tấp, Manuel nói: “Con đang chơi đá bóng cùng bạn bè thì cảnh sát đến. Họ giữ con ở đồn và hơn 1 tiếng đồng hồ, họ chỉ hỏi về mẹ”.

Cuộc điện thoại cắt ngang đột ngột. Tim bà Morales như thắt lại. Từ lâu, nỗi sợ hãi mơ hồ vẫn không ngừng ám ảnh bà Morales kể từ lúc bà trở thành chủ tịch Hiệp hội Phát triển kinh tế, xã hội El Salvador (gọi tắt là ADES), là phong trào bảo vệ môi trường hàng đầu ở El Salvador. Sau nhiều năm cùng các tổ chức dân sự khác tiến hành những cuộc đấu tranh ôn hòa không ngừng nghỉ thì đến tháng 3/2017, bà Morales cùng ADES đã giành được thắng lợi với lệnh cấm khai thác vàng, hiệu lực trên toàn quốc nhưng cũng từ đó, bà linh cảm những người thân yêu của bà sẽ bị nhắm đến .

Nước suối đổi màu, hậu quả của việc sử dụng hóa chất để tách vàng ra khỏi quặng.

Thế rồi chỉ 2 năm sau, lúc ông Nayib Bukele trở thành Tổng thống El Salvador, việc khai thác vàng bắt đầu có dấu hiệu tái xuất hiện khi công ty Pacific Rim, Canada, cử một nhóm kỹ sư địa chất đến Cabanas. Đầu năm 2003, một báo cáo của Pacific Rim bị rò rỉ cho thấy chỉ riêng Cabanas đã có trữ lượng vàng vào khoảng 1,4 triệu ounce. Với giá hiện tại là 2.200 USD/ounce, nguồn tài nguyên nói trên có thể mang về cho Pacific Rim hơn 3 tỉ USD nhưng họ chỉ phải nộp lại cho quốc gia Nam Mỹ này 2%, gọi là “t.iền bản quyền” trên tổng thu nhập.

Bà Morales nói: “Xét về mặt kinh tế, con số 2% chẳng mang lại cho Cabanas một lợi ích nào nhưng thiệt hại thì không đo đếm được”. Theo tính toán của các chuyên gia môi trường thuộc ADES, ở những vùng Pacific Rim khai khoáng, nguồn nước phục vụ cho đời sống của người dân sẽ mất khoảng 60 đến 70%.

Tuy nhiên, những cảnh báo của ADES chẳng được những người có trách nhiệm trong chính phủ lưu tâm. Đầu năm 2004, Pacific Rim bắt đầu khai thác vàng ở Cabanas. Với người dân ở vùng này, thoạt đầu họ hy vọng rằng đó có thể là điều tốt đẹp, nguồn lợi tự nhiên của đất nước sẽ mang đến cho họ cuộc sống đầy đủ hơn. Trong những cuộc gặp gỡ giữa những cộng đồng dân cư với nhau, người ta bắt đầu nói đến những con đường sẽ được mở mang và đi kèm với nó là điện, trường học, chợ, bệnh viện cùng với công ăn việc làm.

Ông Banderas, người đứng đầu một ngôi làng ở Cabanas nói: “Lúc ấy, chúng tôi không hề nghĩ rằng việc khai thác vàng sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến nguồn nước sinh hoạt. Chỉ đến khi con sông gần làng chuyển sang màu đỏ quạch, chỉ tắm giặt cũng đã ngứa ngáy chứ đường nói là uống thì mọi người mới hiểu ra…”.

Theo giáo sư Andrés McKinley, chuyên gia về tài nguyên nước tại Đại học Trung Mỹ ở Salvador, các mỏ đòi hỏi lượng nước lớn để hoạt động vì cứ mỗi tấn đất đá đào lên rồi nghiền nát, trung bình phải cần 600 mét khối nước để rửa, tách vàng ra khỏi đất. Nước sau khi rửa quặng lại được thải xuống các sông, suối, nơi nó đã được hút lên, dẫn đến không còn đủ nước sạch cho nhu cầu của 60% người dân vùng Cabanas. Chưa hết, việc đãi vàng còn sử dụng xyanua để tách vàng ra khỏi đá và hóa chất cực độc này cũng được thải ra môi trường, thẩm thấu vào các mạch nước ngầm. Hậu quả là nguồn nước nhiễm độc, sông suối không còn cá, con người không chăn nuôi, cây trồng không nước tưới…

Để rửa 1 tấn quặng, phải cần đến 4.000 mét khối nước.

Để trấn an dư luận, cũng trong năm 2004, Pacific Rim đệ trình một báo cáo lên chính phủ El Salvador, trong đó việc tàn phá môi trường đã được thu nhỏ đến mức tối đa. Trong một thông cáo báo chí, ông Tom Shrake, giám đốc điều hành lúc bấy giờ của Pacific Rim tuyên bố: “Công ty chúng tôi sẽ tạo ra khu mỏ tiến bộ nhất về bảo vệ môi trường ở Mỹ Latin. Bất kỳ dòng nước nào chảy ra khỏi mỏ cũng sẽ sạch hơn dòng nước đó lúc chảy vào. Việc khai thác mỏ dự kiến sẽ giúp tăng GDP của El Salvador lên 8,4% đồng thời tình trạng nghèo đói cùng cực cũng sẽ giảm 23%…”.

Tuy nhiên, theo phân tích của Tiến sĩ địa chất Robert Moran, giảng viên đại học Massachusetts Institute of Technology (M.I.T) Mỹ, người đã có hơn 40 năm kinh nghiệm thì: “Bản báo cáo của Công ty Pacific Rim không minh bạch về những rủi ro thật sự từ việc khai thác vàng. Bằng cách đ.ánh tráo kháo khái niệm, sử dụng những thuật ngữ chuyên ngành mà không phải ai cũng hiểu được, Pacific Rim đã vẽ ra bức tranh với những gam màu tươi sáng nhằm che giấu những mảng đen ở sau lưng…”.

Mặc dù vậy, những cảnh báo của tiến sĩ Robert Moran đều rơi vào im lặng. Từ đó đến cuối năm 2020, việc việc khai thác vẫn được Pacific Rim lặng lẽ tiến hành ở nhiều nơi trên khắp đất nước El Salvador. Giữa năm 2021, chính phủ El Salvador công bố quyết định thành lập một cơ quan đặc biệt để giám sát các hoạt động khai thác mỏ đồng thời tham gia diễn đàn quốc tế tư vấn về vấn đề này. Những động thái ấy đã khiến tổ chức ADES của bà Morales và người dân El Salvador hiểu rằng chính quyền sẽ hy sinh quyền lợi của số đông để đổi lấy lợi nhuận.

Vậy là những cuộc phản kháng ôn hòa ra đời dưới sự tổ chức của ADES. Để dập tắt, tháng 3/2022, chính phủ El Salvador ban hành “các biện pháp đặc biệt” nhắm vào người biểu tình. Kết quả là 70.000 người đã bị bắt và nhiều người trong số này không được áp dụng những thủ tục tố tụng hợp pháp nên họ không thể biết rằng họ sẽ bị tạm giam trong bao lâu, bởi tội danh gì. Theo Văn phòng Cao ủy nhân quyền Liện hợp quốc, phần lớn những vụ bắt giữ là do cảnh sát và quân đội thực hiện.

2. Trở lại với bà Morales, ngay sau khi nhận được điện thoại của con trai, bà đã đến đồn cảnh sát nơi giam giữ Manuel. Bà cho biết: “Cảnh sát nói với tôi rằng con tôi là thành viên băng nhóm tội phạm. Khi tôi phản đối bằng cách yêu cầu họ đưa ra chứng cứ thì họ bảo họ có ảnh của con tôi trong hồ sơ cũng như biệt danh của con tôi trong băng nhóm…”.

Vụ bắt giữ Manuel là vụ mới nhất trong hàng loạt vụ bắt giữ ở Cabanas. Bốn tháng trước, 5 nhà lãnh đạo cộng đồng hoạt động vì môi trường đã bị bỏ tù, trong đó có Antonio Pacheco, giám đốc điều hành ADES và Saul Rivas, cố vấn pháp lý của ADES. Khi Cao ủy nhân quyền Liên hợp quốc lên án vụ bắt giữ là một “nỗ lực chống lại những người vận động hủy bỏ việc khai thác mỏ” đồng thời tuyên bố: “Họ phải được tự do” thì chính quyền bắt thêm người thứ 6, là con trai của bà Morales. Nhiều người dân địa phương cho biết ngày nào cũng vậy, mấy chiếc xe hơi không bảng số, cửa kính dán miếng chống nắng sậm màu, lượn qua lượn lại ở những nơi có nhiều người tụ họp. Hầu như ai cũng biết đó là xe của cảnh sát và đó cũng là lúc bạo lực bắt đầu.

Người đầu tiên biến mất là Marcelo Rivera, đã cùng anh trai Miguel Angel thành lập một tổ chức cộng đồng, hợp tác với ADES trong việc phản đối Công ty Pacific Rim huỷ hoại môi trường. Tối ngày 17, Miguel Angel và Marcelo ở nhà bàn kế hoạch kiểm tra chất lượng nguồn nước địa phương trước khi gặp gỡ những người đứng đầu cộng đồng dân cư Cabanas vào sáng hôm sau. Tuy nhiên Marcelo không thấy đến rồi những ngày sau đó, chẳng có bất kỳ một tin tức gì về ông.

Người dân bang Cabanas hóa trang thành thần c.hết biểu tình phản đối việc khai thác vàng.

Gia đình Marcelo mở cuộc tìm kiếm. Một người đàn ông nói với Miguel Angel rằng cháu trai của ông đã nhìn thấy Marcelo trên xe buýt cộng vào buổi sáng dự định sẽ diễn ra cuộc họp. Đến thứ sáu, một người bán hàng trong khu phố điện thoại cho gia đình Marcelo, kể lại câu chuyện cô nghe được từ một khách hàng, rằng Marcelo là nạn nhân của một vụ g.iết thuê, t.hi t.hể của ông bị vứt xuống một cái giếng khô ở ngôi làng Agua Zarca.

Theo lời thân nhân của Marcelo, dưới đáy giếng sâu hơn 30m, họ đã tìm thấy xác ông, bị đ.ánh nhiều nhát vào đầu bằng vật cứng. Trong vụ ấy, cảnh sát bắt giữ một số thành viên băng nhóm địa phương rồi ít lâu sau, ông Delgado, người phát ngôn của cảnh sát cho biết trước lúc chêt, Marcelo uống bia với mấy người bạn trong băng nhóm thì nổ ra xung đột với một băng nhóm khác, dẫn đến cái c.hết của ông.

Điều ngạc nhiên là trong một động thái hết sức nhanh nhạy, Pacific Rim tuyên bố rằng công ty không liên quan đến vụ g.iết n.gười: “Pacific Rim rất đau buồn và phẫn nộ trước cái c.hết khủng khiếp của Marcelo Rivera. Chúng tôi luôn tôn trọng quyền của Marcelo và những người khác khi tham gia vào cuộc tranh luận về khai thác mỏ… Chúng tôi khẳng định rõ ràng rằng Pacific Rim không liên quan gì đến tội phạm băng nhóm, chúng tôi hoan nghênh mọi cuộc điều tra…”.

Vài ngày sau đám tang Marcelo, Isabel Gámez, nhà báo làm việc tại đài phát thanh cộng đồng Radio Victoria, nơi liên tục đưa tin về cuộc đấu tranh của các nhà bảo vệ môi trường đã nhận được một lời đe dọa. Lúc ấy cô đang ngồi một mình trong văn phòng thì điện thoại reo. Nhấc máy lên, cô nghe thấy giọng của một đàn ông: “Isabel đó hả?” – “Vâng! Tôi là Isbel, tôi có thể giúp gì?”. Đầu dây bên kia vang lên một tiếng cười: “À thì ra là mày. Tao đang ở bên ngoài đợi mày. Nếu mày bước ra, sẽ không bao giờ mày còn đứng dậy được nữa”.

Nhận được lời cầu cứu của Isabel, các thành viên của ADES cùng các cộng đồng thay phiên nhau canh giữ trụ sở của Radio Victoria, ngày cũng như đêm. Họ cho biết họ đến để bảo vệ Isabel vì “Đài phát thanh này thuộc về chúng tôi, hoạt động vì chúng tôi. Cộng đồng Cabanas không bao giờ để cho tiếng nói của nó bị dập tắt”. Bà Morales, chủ tịch ADES nói: “Chúng tôi nghĩ rằng mình đã cứu được những dòng sông, những con suối, những đàn gia súc và những cánh đồng, nơi cung cấp lương thực, nước uống cho người dân Cabanas nhưng bóng ma khai thác mỏ đang quay trở lại ám ảnh chúng tôi qua việc bắt giữ 5 nhà hoạt động môi trường hồi tháng 1/2023 với những cáo buộc ban hành từ thời nội chiến”.

Trong một diễn biến có liên quan, tháng 12/2023 Quốc hội Salvador đã thông qua dự luật cho phép thăm dò và xử lý hydrocarbon ở vùng Bukele nhưng giữ bí mật thông tin chi tiết. Bà Morales cho biết dường như kế hoạch này có yếu tố từ một quốc gia châu Á. Bà nói: “Quốc gia này đầu tư mạnh vào khai thác khoáng sản trên toàn thế giới. Ở El Salvador, họ đã tài trợ cho một loạt dự án lớn” và hồi tháng 11/2022, chính phủ hai nước tuyên bố đang đàm phán một hiệp định thương mại tự do.

Bà Morales nói tiếp: “Đây là thời điểm khó khăn nhất của phong trào bảo vệ môi trường trong lịch sử El Salvador. Chúng tôi đang đối mặt với một chính phủ không những không muốn thảo luận cởi mở về các vấn đề sống còn mà ngược lại, họ bỏ tù các nhà hoạt động bằng cách áp dụng tình trạng khẩn cấp. Thật không may cho chúng tôi, việc có vàng trong lòng đất đã trở thành tai họa…”