Vị thế toàn cầu Mỹ lung lay vì khủng hoảng Afghanistan
Quyết định rút quân khỏi Afghanistan mà Tổng thống Joe Biden đưa ra đang khơi dậy một làn sóng hoài nghi về vai trò dẫn dắt toàn cầu của Mỹ.
Tại Liên minh châu Âu (EU), ngoại trưởng các nước thành viên vừa tổ chức một cuộc họp khẩn của về vấn đề Afghanistan hôm 17/8 và đưa ra những lời chỉ trích hiếm hoi nhằm vào Washington, cho rằng việc Mỹ rút quân khỏi Afghanistan sẽ thúc đẩy dòng người di cư đổ về biên giới châu Âu và tạo nền tảng cho chủ nghĩa k.hủng b.ố trỗi dậy ở Trung Á.
“Hành động rút quân này gây ra hỗn loạn”, Bộ trưởng Quốc phòng Latvia Artis Pabriks nhận xét trong một cuộc phỏng vấn.
Tổng thống Mỹ Joe Biden phát biểu về tình hình Afghanistan tại Nhà Trắng hôm 16/8. Ảnh: AP .
Tại Đức, Armin Laschet, ứng viên kế nhiệm Thủ tướng Angela Merkel của đảng Liên minh Dân chủ Cơ đốc giáo, gọi quyết định rút quân là “thất bại lớn nhất của NATO kể từ khi thành lập”.
Tại Trung Quốc, Ngoại trưởng Vương Nghị trong cuộc điện đàm với người đồng cấp Mỹ Antony Blinken nói rằng việc quân đội Mỹ rút khỏi Afghanistan nhanh chóng đã gây ra “tác động tiêu cực nghiêm trọng”, đồng thời cho thấy Mỹ không có khả năng áp dụng mô hình quản trị của mình sang một quốc gia có văn hóa và lịch sử khác biệt.
Phát biểu ngày 16/8, bảo vệ cho quyết định rút quân, Tổng thống Joe Biden nhấn mạnh Mỹ cần phải thoát khỏi những vũng lầy tốn kém trong thời đại cạnh tranh giữa các cường quốc.
“Những đối thủ cạnh tranh chiến lược thực sự của chúng ta, Trung Quốc và Nga, sẽ không mong muốn gì hơn là Mỹ tiếp tục đầu tư hàng tỷ USD nguồn lực và sự chú ý vào nỗ lực ổn định Afghanistan không hồi kết”, ông nói. Theo Biden, Mỹ vẫn có thể triệt hạ các tổ chức k.hủng b.ố bằng sức mạnh không quân mạnh mẽ của mình.
Dù vậy, chính quyền Mỹ vẫn phải đối diện những câu hỏi khó khăn với quyết định rút quân, khi Tổng thống Biden lâu nay vẫn truyền đi thông điệp rằng ủng hộ nhân quyền và hỗ trợ đồng minh sẽ là “trọng tâm chính sách đối ngoại của Mỹ”.
Những tiếng nói chỉ trích chính sách của Biden lúc này lập tức đặt câu hỏi chuyện gì sẽ xảy ra với phụ nữ và t.rẻ e.m gái ở Afghanistan khi Taliban giành quyền kiểm soát đất nước. Trong thời kỳ Taliban nắm quyền ở Afghanistan từ năm 1994 đến 2001, lực lượng này đã áp đặt những quy định hà khắc với phụ nữ, cấm họ đi học và làm việc. Phụ nữ chỉ có thể ra ngoài khi có đàn ông đi cùng.
“Đã có chuyện gì xảy ra với cái gọi là Nước Mỹ trở lại?”, Tobial Ellwood, chủ tịch Hội đồng Quốc phòng thuộc quốc hội Anh, chất vấn, đề cập tới lời hứa của Tổng thống Biden về việc xây dựng lại các liên minh và khôi phục vị thế Mỹ trên thế giới.
Theo bình luận viên John Hudson và Missy Ryan từ Washington Post, quyết định rút quân của chính quyền Biden đã làm dấy lên hàng loạt câu hỏi về vị thế Mỹ: Liệu nó có cho thấy một nước Mỹ yếu đuối và làm suy yếu khả năng dẫn dắt của Washington trên trường quốc tế hay không? Hay đây chỉ đơn giản là hành động xem xét lại lợi ích quốc gia hợp lý hơn, giúp Mỹ có nền tảng tốt hơn khi ứng phó với những thách thức mới, đồng thời làm rõ với các đồng minh và đối thủ về việc Mỹ sẵn sàng và không sẵn sàng sử dụng nguồn lực cho những mục tiêu nào?
“Một trong những thực tế có thể được nhận ra trong hai thập kỷ qua đó là thúc đẩy nhân quyền thông qua can thiệp quân sự là cực kỳ khó khăn”, Stephen Pomper, giám đốc chính sách tại Nhóm Khủng hoảng Quốc tế, tổ chức phi lợi nhuận chuyên thúc đẩy các chính sách nhằm ngăn chặn, giảm thiểu và giải quyết xung đột, bình luận.
Pomper dẫn chứng chiến dịch can thiệp quân sự của Mỹ và các đồng minh châu Âu vào Libya năm 2011. Chiến dịch được triển khai với lý do “bảo vệ dân thường” Libya trước các cuộc “t.àn s.át” của nhà lãnh đạo Muammar Gaddafi nhưng cuối cùng lại đẩy quốc gia này vào một thập kỷ hỗn loạn và bạo lực. Bài học đó cũng rất rõ ràng ở Afghanistan, nơi Mỹ đã không thể đảm bảo một nền hòa bình lâu dài.
Các đại diện của Taliban trong cuộc họp báo đầu tiên ở Kabul ngày 17/8. Ảnh: AFP.
Hôm 17/8, các cường quốc thế giới bắt đầu chấp nhận thực tế rằng Taliban sẽ nắm quyền ở Afghanistan khi thủ lĩnh của nhóm Abdul Ghani Baradar quay trở lại đất nước lần đầu tiên sau hơn một thập kỷ.
Tại một cuộc họp báo ở Kabul, các lãnh đạo Taliban đã phát đi thông điệp hòa giải, hứa không phân biệt đối xử với phụ nữ hay kiểm soát truyền thông, đồng thời trấn an rằng bất kỳ ai từng cộng tác với chính quyền trước đây và các lực lượng đồng minh đều sẽ được “ân xá”. Tuy nhiên, thông điệp này vẫn bị hoài nghi.
Trong lúc chính quyền Biden còn đang cân nhắc có nên công nhận Taliban là chính phủ mới của Afghanistan hay không, một số nước đã bắt đầu đưa ra cách tiếp cận của riêng họ.
Nga, quốc gia thiết lập quan hệ với Taliban từ lâu nhưng không chính thức công nhận, hôm 16/8 đã lên tiếng ca ngợi nhóm. “Tình hình yên bình và tốt đẹp. Mọi thứ đã lắng xuống trong thành phố. Tình hình ở Kabul hiện nay dưới tay Taliban tốt hơn dưới thời Tổng thống Ashraf Ghani”, đại sứ Nga tại Afghanistan Dmitry Zhirnov nói.
Thủ tướng Canada Justin Trudeau trong khi đó khẳng định chính phủ của ông “không có ý định” công nhận chính quyền Taliban.
Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Mỹ Ned Price cho biết Washington sẽ chỉ quyết định vấn đề này sau khi Taliban cho thấy thiện chí quản lý đất nước một cách toàn diện và cấm những kẻ k.hủng b.ố hoạt động trên lãnh thổ của mình. “Chúng tôi đang xem xét những gì đã diễn ra trong 72 giờ qua và tác động ngoại giao, chính trị của nó”, ông nói.
Cựu binh Mỹ tuyệt vọng cứu đồng đội cũ kẹt ở Afghanistan
Kiernan giúp phiên dịch viên Afghanistan của mình nộp đơn xin visa vào Mỹ từ năm 2015, song tức giận và thất vọng vì không thể làm gì hơn.
Cựu binh thủy quân lục chiến Mỹ James Kiernan ngày 16/8 thúc giục phiên dịch viên Afghanistan của mình đốt tài liệu mà người này thu thập hơn một thập kỷ, nhằm chứng minh từng làm việc cho Mỹ, sau khi có thông tin Taliban gõ cửa từng ngôi nhà để khám xét ở thủ đô Kabul.
"Tôi ước gì mình biết đổ lỗi cho ai", Kiernan nói. "Tôi không thể đợi cho tới lúc chúng ta buộc những người đó chịu trách nhiệm về hành động phản bội này. Chắc chắn có những người nắm quyền cho rằng đây không phải là trường hợp ưu tiên".
Phiên dịch viên của Kiernan đã phải ẩn náu cùng gia đình suốt ngày 16/8. Cựu binh Mỹ dành gần như cả ngày hôm đó để gọi điện cho tất cả mối quan hệ mà anh biết để có thể xin visa trước khi quá muộn cho người đồng đội cũ từng hỗ trợ mình rất nhiều trong thời kỳ tham chiến ở Afghanistan. Cứ 12 tiếng một lần, anh lại gọi cho người phiên dịch này để kiểm tra tình hình.
Nhiều cựu binh Mỹ nói rằng họ có mối quan hệ gắn bó lâu dài với các phiên dịch viên Afghanistan, những người dùng cùng bữa, ngủ chung giường và đôi khi cứu mạng họ.
James Kiernan trong một lần làm nhiệm vụ tại Afghanistan. Ảnh: Washington Post.
Chiến thắng của Taliban trước quân đội chính phủ khiến hàng nghìn đồng đội cũ của binh sĩ và cựu binh Mỹ mắc kẹt và đối mặt rủi ro ở Afghanistan. Điều này khiến các cựu binh Mỹ điên cuồng tìm mọi cách đưa các phiên dịch viên ra nước ngoài, đồng thời khiến họ cảm thấy cay đắng, tội lỗi và xấu hổ trước cách nước Mỹ bỏ rơi những người này.
"Một số người hoàn toàn đặc biệt", Kiernan nói về những người Afghanistan hỗ trợ lực lượng Mỹ trong suốt 20 hiện diện quân sự tại quốc gia Trung Á. "Không phải chúng tôi không biết điều này sẽ tới. Tôi thấy vô cùng cay đắng khi chúng ta từ bỏ mối quan hệ bạn bè thân thiết và bỏ rơi đồng minh của mình".
Tổng thống Mỹ Joe Biden ngày 16/8 cho biết vẫn ủng hộ quyết định rút quân khỏi Afghanistan, dù thừa nhận lối thoát cho chiến dịch quân sự 20 năm "không hề hoàn hảo".
Chính quyền Biden cho biết khoảng 22.000 người Afghanistan có thể được di tản trong những tuần tới, dù cơ chế của hoạt động này chưa được xác định, trong lúc hàng nghìn người chen chân tìm lối thoát an toàn.
Cố vấn An ninh Quốc gia Mỹ Jake Sullivan ngày 17/8 khẳng định Taliban sẽ cho phép mọi người đến sân bay một cách an toàn, dù có báo cáo cho biết nhóm vũ trang này đã lập nhiều chốt kiểm soát an ninh trên đường phố Kabul và các tuyến đường đến sân bay.
Giống Kiernan, cựu binh Doug Livermore mất ngủ trong nhiều ngày qua. Livermore có lúc dành 20 tiếng mỗi ngày để gọi điện, trả lời email và cố gắng giúp đỡ những người nộp đơn xin Thị thực Nhập cư Đặc biệt để tới Mỹ định cư.
Cựu đặc nhiệm lục quân Livermore hiện là thành viên hội đồng quản trị tổ chức Không ai bị bỏ lại với nhiệm vụ "đảm bảo Mỹ giữ lời hứa với các phiên dịch viên Afghanistan và Iraq".
Livermore chỉ dừng lại khi máy tính gặp sự cố vào đêm 16/8 sau 48 tiếng làm việc liên tục, buộc cựu binh này phải nghỉ ngơi. "Những người này đầu tư vào giấc mơ Mỹ ngay cả trước khi họ thành công dân Mỹ, khi họ chiến đấu cùng chúng tôi", Livermore nói.
Hàng trăm người tập trung bên ngoài sân bay quốc tế ở Kabul hôm 17/8. Ảnh: AP .
Tổ chức Không ai bị bỏ lại thành lập năm 2013, khi một phiên dịch viên Afghanistan gặp khó khăn trong quá trình xin thị thực nhập cảnh đặc biệt vào Mỹ và muốn giúp đỡ những người chung cảnh ngộ.
Tổ chức này tăng cường nỗ lực sơ tán các phiên dịch viên Afghanistan sau khi cựu tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố rút quân khỏi quốc gia Trung Á vào đầu năm ngoái.
Các thành viên tổ chức mua vé từ nhiều hãng hàng không thương mại và tìm mọi cách để tăng tốc độ duyệt đơn xin thị thực nhập cảnh vào Mỹ, song tất cả nỗ lực trên tan vỡ khi Taliban tiến vào Kabul và hoàn tất quá trình kiểm soát Afghanistan.
Khi đó, tổ chức Không ai bị bỏ lại ngập trong email và những lời cầu cứu tuyệt vọng. Nhiều cuộc gọi trong số này đến từ các cựu binh Mỹ, những người đã kết nối lại với phiên dịch viên Afghanistan của họ.
Ismail Hussainy, người có 4 năm làm phiên dịch viên, cố vấn và bảo vệ cho một nhà thầu thuộc đơn vị công binh lục quân Mỹ ở sân bay Bagram, cho biết ông đã cố gắng xin thị thực Mỹ từ năm 2014. Đơn xin thị thực của Hussainy bị từ chối sau khi giám sát viên cũ, người viết thư giới thiệu cho ông, qua đời. Hussainy nói không thể tìm thấy người Mỹ nào khác bảo lãnh cho mình.
"Cuộc sống của chúng tôi đang gặp nguy hiểm", Hussainy cho biết trong cuộc điện thoại từ Kabul, nơi ông sống cùng cha mẹ, vợ và 4 người con. Hussainy gần đây kết nối lại với một đồng nghiệp Mỹ tại Bagram là Ryan Jackson, người cam kết sẽ bảo lãnh và giúp đỡ cho ông trong quá trình xin thị thực.
Jackson lùng sục trên mạng Internet để tìm các địa chỉ liên hệ, song chỉ nhận được địa chỉ hòm thư hay số điện thoại chung chung và không hề được hồi đáp. "Tôi chẳng biết chúng tôi sẽ đi đâu về đâu", Jackson nói. "Chẳng có một đầu mối liên hệ nào".
Andrew Darlington, cựu binh thủy quân lục chiến từng được triển khai tới Afghanistan hai lần, nỗ lực để đưa phiên dịch viên của mình là Sayed Obaidullah Amin rời khỏi quốc gia Trung Á. Darlington dành nhiều ngày để thuyết phục Amin di tản, đồng nghĩa với việc phiên dịch viên Afghanistan phải bỏ lại vợ con.
"Anh sẽ bị Taliban g.iết đấy", Darlington cảnh báo. Phiên dịch viên Amin sau đó trả lời "tôi sẽ đi một mình", dường như chấp nhận bỏ lại gia đình. Tuy nhiên, Amin sau đó không thể tiếp tục với lựa chọn khó khăn như vậy. Darlington cho biết Amin ngày 17/8 trở về với gia đình mình, chọn ở lại Kabul để chờ đợi.
Darlington cùng nhiều cựu binh Mỹ khác muốn đưa đồng đội cũ ở Afghanistan ra nước ngoài và đưa những câu chuyện về tình trạng chậm trễ hay nhầm lẫn đến giới lãnh đạo. "Hãy gây áp lực lên Washington để họ bắt tay vào làm việc. Những người ở Afghanistan không còn thời gian nữa", Darlington nói
Cuộc họp báo đầu tiên của Taliban ngày 17/8 sau khi kiểm soát Kabul. Video: AP, NY Times.
Cựu binh Kiernan nói những phiên dịch viên Afghanistan giúp Mỹ hoàn thành các sứ mệnh của mình. Kiernan kể lại một chuyến đột kích trong đêm của các binh sĩ thủy quân lục chiến Mỹ, song không tìm thấy thành viên Taliban bị nghi có mặt tại địa điểm đó và cho rằng thông tin tình báo bị sai.
Phiên dịch viên của Kiernan phát hiện một phụ nữ mặc áo trùm kín đầu đang ôm một em bé khóc dữ dội, nhưng không có động thái dỗ dành nào. Khi phiên dịch viên đến bên người này để hỏi về em bé, một giọng nam trung cất tiếng trả lời.
"Anh ta biết đó là một người đàn ông. Gã này sau đó ném em bé và bỏ chạy", Kiernan nói và cho biết phiên dịch viên Afghanistan đỡ được em bé khi thủy quân lục chiến Mỹ đuổi theo bắt thành viên Taliban nói trên. "Kẻ đó đã thấy mặt và có thể nhận ra anh ấy. Taliban đã thả nhiều tù nhân khi nhóm này đ.ánh chiếm lãnh thổ những ngày qua".
Cựu binh Kiernan cho biết phiên dịch viên Afghanistan của mình và gia đình ở Herat khi Taliban vây hãm thành phố này hồi tuần trước. Người này sau đó đưa gia đình chạy đến thủ đô Kabul.
Kiernan khuyên người đồng đội cũ đốt bỏ mọi thư khen ngợi, thư giới thiệu và các giấy tờ khác được phía Mỹ cấp trong nhiều năm, kiểm tra tài khoản xã hội, xóa tin nhắn và lịch sử cuộc gọi phòng trường hợp thành viên Taliban đến nhà khám xét.
"Tôi rất phẫn nộ với giới chức Mỹ", Kiernan nói. "Không thể đổ toàn bộ trách nhiệm lên vai Tổng thống Biden, song trong nhiều tháng chúng ta biết rằng vẫn còn đồng minh kẹt lại đó, gồm các phóng viên và phiên dịch viên. Họ từng đưa tay ra giúp chúng ta khi cần".
Nhận diện chiến lược của Trung Quốc qua cuộc gặp với Taliban ở Thiên Tân Cả Trung Quốc và lực lượng Taliban tại Afghanistan đều có những tính toán riêng khi gặp nhau hồi tuần trước, trong bối cảnh Mỹ bắt đầu rút quân khỏi quốc gia nằm ở Trung Á. Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị (bên phải) gặp phó thủ lĩnh Taliban Mullah Baradar Akhund hôm 28/7 (Ảnh: Bộ Ngoại giao Trung Quốc). Chiến lược của...
