Vì sao Pakistan quyết định trục xuất hơn 1,7 triệu người tị nạn Afghanistan?

Trong nhiều thập kỷ, Pakistan đã cung cấp nơi trú ẩn cho những người tị nạn Afghanistan thoát khỏi xung đột và biến động.

Nhưng, giờ đây, mọi thứ đã đảo ngược khi Pakistan tiến hành chiến dịch trục xuất hơn 1 triệu người Afghanistan về nước. Vì sao lại thế?

Cú “quay xe” của Islamabad

Chính phủ Pakistan tuần qua cho biết 1,73 triệu công dân Afghanistan sống ở nước này không có giấy tờ hợp pháp có “thời hạn đến ngày 1/11″ để tự nguyện rời đi. Islamabad cũng tuyên bố, những người không tự nguyện rời đi sẽ bị trục xuất, mặc dù không rõ làm cách nào họ có thể theo dõi những người đã rời đi hoặc tìm ra những người không tự nguyện rời đi.

Bộ trưởng Nội vụ tạm quyền của Pakistan, ông Sarfraz Bugti nói với các phóng viên ở Islamabad: “Nếu họ không đi… thì tất cả các cơ quan thực thi pháp luật ở các tỉnh hoặc chính phủ liên bang sẽ được huy động để trục xuất họ”.

Một gia đình Afghanistan chuẩn bị rời Pakistan. Ảnh: Getty Images

Ông Bugti nói thêm rằng, Chính phủ Pakistan sẽ tịch thu tài sản của những người di cư không có giấy tờ, đồng thời thiết lập một đường dây nóng để người dân giao nộp những ai bị nghi ngờ là người di cư Afghanistan không có giấy tờ.

Pakistan vẫn là một trong những quốc gia tiếp nhận người tị nạn lớn nhất thế giới và đã chứng kiến ​​nhiều làn sóng người Afghanistan tràn qua từ bên kia biên giới, trong một quá trình trải dài từ cuộc chiến do Liên Xô phát động tại Afghanistan năm 1979 đến giai đoạn tiếp quản của Taliban vào năm 2021.

Tuy nhiên, số lượng người di cư và người tị nạn khác nhau tùy theo nguồn và có thể khó xác minh. Cơ quan tị nạn của Liên hợp quốc, UNHCR, ước tính có tổng cộng 3,7 triệu người Afghanistan đang sống ở Pakistan. Hơn 1,3 triệu người tị nạn Afghanistan đã đăng ký. 840.000 người khác có Thẻ công dân Afghanistan (ACC). Ước tính có khoảng 775.000 người không có giấy tờ và 600.000 người mới đến kể từ tháng 8/2021.

Tình trạng pháp lý không rõ ràng của nhiều người di cư, người tị nạn và người xin tị nạn Afghanistan ở Pakistan liên quan đến giấy tờ cũng được thể hiện qua sự khác biệt trong số liệu thống kê do Liên hợp quốc và chính quyền Pakistan cung cấp, ước tính 4,4 triệu người Afghanistan đang ở Pakistan, trong số đó có 1,7 triệu người không có giấy tờ.

Hàng nghìn người nhập cư Afghanistan không có giấy tờ đổ dồn về các cửa khẩu của Pakistan sau hạn chót mà Islamabad đưa ra. Ảnh: AFP

Bộ trưởng Nội vụ tạm quyền của Pakistan, ông Sarfraz Bugti cho biết những người Afghanistan đã đăng ký với chính quyền Pakistan không cần phải lo sợ bị trục xuất, nhưng vẫn chưa rõ ai rơi vào trường hợp này.

Việc nhập cảnh và hiện diện của người tị nạn được điều chỉnh theo “Đạo luật người nước ngoài của Pakistan”, cho phép chính quyền có quyền bắt giữ, giam giữ và trục xuất người nước ngoài, bao gồm cả người tị nạn và người xin tị nạn, những người không có giấy tờ hợp lệ.

Trong khi những người tị nạn đã đăng ký ở Pakistan được cung cấp sự bảo vệ nhất định thì những người Afghanistan không có giấy tờ sẽ đối diện nguy cơ bị bắt giữ, giam giữ và trục xuất.

Liên hợp quốc cho hay, khoảng 120.000 người di cư Afghanistan đã tự nguyện hồi hương sau khi Pakistan thông báo về việc trục xuất những người không có giấy tờ hồi tháng 9. Và, một ngày sau thời hạn cuối 1/11 mà Islamabad đưa ra, hàng ngàn người đã tràn tới hai cửa khẩu Torkham và Chaman của Pakistan để tìm cách vượt biên giới sang Afghanistan do lo sợ bị nhà chức trách sở tại bắt giữ.

Tuy nhiên, nhà báo kỳ cựu kiêm chuyên gia phân tích chính trị nổi tiếng người Pakistan, Zahid Hussain nói rằng ông nghi ngờ liệu chính quyền có thể thực hiện một cách hiệu quả lệnh trục xuất hay không.

Phát biểu với Báo DW, ông Hussain nói: “Pakistan sẽ không thể xác định được vị trí của những nhóm người tị nạn này vì họ trú ngụ rải rác khắp đất nước”. Nhà báo 74 tuổi cho biết thêm rằng càng khó hơn khi nhiều người Afghanistan đã sống ở Pakistan trong thời gian dài và kết hôn với công dân nước này.

Người dân Afghanistan chờ đợi để vượt qua cửa khẩu về lại quê nhà. Ảnh: WSJ

“Nhà chức trách có thể xác định được một số người, nhưng nhìn chung rất khó để phân biệt. Sẽ rất khó để truy tìm họ vì Islamabad đã áp dụng chính sách cho phép họ tị nạn trong 40 năm qua, kể cả trong thời gian Mỹ hiện diện ở Afghanistan. Vì thế, sự thay đổi chính sách đột ngột này sẽ không hiệu quả”, ông Hussain nói.

Người trở về phải đối mặt với điều gì?

Theo ước tính của Liên hợp quốc, chỉ có 8.000 người tị nạn trên khắp thế giới quay trở lại Afghanistan từ đầu năm đến nay, 95% trong số đó đến từ Pakistan.

Giờ đây, người bị buộc phải quay trở lại sẽ phải đối mặt với một tương lai không chắc chắn, khi Afghanistan phải vật lộn dưới sức nặng của nền kinh tế sụp đổ, động đất tàn khốc, mất an ninh lương thực và sự hà khắc của chế độ Taliban. Phụ nữ và trẻ em gái trở về sẽ không được phép đi học hoặc làm việc.

Nguy cơ đặc biệt khi trở về sẽ là những người từng làm việc cho Mỹ trước khi Taliban tiếp quản Afghanistan. Nhiều người trong số họ đã chuyển đến Pakistan để hi vọng cuối cùng có được một lối đi sang Mỹ.

Washington cho biết có 25.000 người Afghanistan ở Pakistan chạy trốn khỏi sự tiếp quản của Taliban và đủ điều kiện để tái định cư ở Mỹ. Số này bao gồm những người từng làm việc với quân đội Mỹ, chính quyền Kabul trước đây do Mỹ hậu thuẫn hoặc làm những nghề khiến họ gặp rủi ro, chẳng hạn như báo chí.

Farooq Khan, một cựu cảnh sát Afghanistan đến từ tỉnh Kandahar, đã tìm nơi ẩn náu ở Karachi 2 tuần trước khi Taliban chiếm được Kabul vào tháng 8/2021. Cuộc trấn áp gần đây ở Pakistan đã gieo rắc nỗi sợ hãi trong anh do thị thực hết hạn, khiến anh cư trú bất hợp pháp và có nguy cơ bị trục xuất.

Khan nói với Báo DW: “Tôi đã hạn chế các hoạt động ngoài trời của mình do lo ngại bị bắt giữ trong cuộc trấn áp đang diễn ra”. Cựu cảnh sát này nói rằng, anh sợ bị buộc phải quay trở lại Afghanistan, nơi anh có thể phải đối mặt với án tù hoặc một hình phạt khác tệ hơn từ Taliban do có liên quan đến chính phủ cũ.

Hiện trường vụ đánh bom tự sát do tổ chức khủng bố TTP thực hiện tại nhà thờ Hồi giáo ở tỉnh Peshawar, Pakistan, ngày 30/1/2023.

Những lý do đằng sau sự thay đổi

Lệnh trục xuất đánh dấu sự thay đổi hoàn toàn trong chính sách của Pakistan với những người tị nạn Afghanistan. Việc buộc những công dân láng giềng hồi hương diễn ra sau khi các cuộc tấn công ngày càng gia tăng của phiến quân Pakistan mà Islamabad cho rằng đang được Taliban che chở ở Afghanistan kể từ khi lực lượng này lên nắm quyền vào tháng 8/2021.

Dù vậy, Pakistan phủ nhận bất kỳ mối liên hệ nào giữa việc trục xuất người tị nạn Afganistan và sự thù địch của nước này với Taliban. Islamabad nói rằng, họ chỉ đơn giản là đang trấn áp hoạt động nhập cư bất hợp pháp, giống như nhiều quốc gia phương Tây đã làm.

Trong một diễn biến khác, Islamabad cũng đang tìm cách gây áp lực lên Chính phủ Taliban ở Kabul để hạn chế các hoạt động của mạng lưới chiến binh Tehreek-e-Taliban Pakistan (TTP), hoạt động ở khu vực biên giới Afghanistan-Pakistan và có liên quan đến các cuộc tấn công vào lực lượng an ninh hoặc đánh bom tự sát ở Pakistan. Mới nhất là vụ đánh bom tại sự kiện kỷ niệm ngày sinh nhà tiên tri Mohamed ở tỉnh Balochistan, phía Tây Nam Pakistan và giáp với Afghanistan, khiến hơn 50 người thiệt mạng.

Qamar Cheema, một nhà phân tích an ninh ở Pakistan, nói với Báo DW rằng Chính phủ Pakistan lo ngại rằng TTP và tổ chức khủng bố Nhà nước Hồi giáo tự xưng (IS) đã tuyển mộ những công dân Afghanistan đang tị nạn tại Pakistan. Ông Cheema nói: “Cuộc tấn công vào khu vực biên giới Chitral và các cuộc xâm nhập gần đây vào Balochistan sẽ không thể thực hiện được nếu không có sự hỗ trợ của người dân Afghanistan. Taliban ở Afghanistan muốn TTP có nơi trú ẩn ở Pakistan”.

Khủng hoảng kinh tế khiến người nhập cư trở thành gánh nặng đối với Pakistan. Ảnh: Outlook India

Nhà phân tích này nói thêm rằng chính quyền Pakistan cũng đang cố gắng tăng cường an ninh trước cuộc tổng tuyển cử, dự kiến ​​diễn ra vào tháng 1/2024. Việc trục xuất người nhập cư không giấy tờ trở lại Afghanistan có thể phần nào đó ngăn chặn việc các tổ chức khủng bố như TTP hay IS lợi dụng hoặc tuyển mộ họ.

Tuy nhiên, nhiều tổ chức xã hội dân sự và bảo vệ người tị nạn cho rằng việc tuyên bố người di cư Afghanistan ở Pakistan ủng hộ các cuộc tấn công của phiến quân chỉ là một lý do tuyên truyền. Theo họ, đằng sau lệnh trục xuất mà Pakistan vừa ban hành thực chất là mối lo ngại về kinh tế xã hội ngày càng tăng. Đây là thời điểm mà lạm phát tại quốc gia Nam Á này phi mã, đạt mức cao nhất sau 5 thập kỷ trong khi áp lực thanh toán các khoản nợ công đến hạn buộc Pakistan phải cầu cứu Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) cũng như nhiều tổ chức tín dụng khác.

Tình trạng tuyệt vọng của nền kinh tế Pakistan khiến những người tị nạn giờ đây trở thành gánh nặng cho những cộng đồng tiếp nhận họ, gây căng thẳng cho những nguồn tài nguyên và tiềm ẩn tạo ra hệ lụy xã hội. Nói cách khác, khi không còn đủ tiền để tự lo cho chính mình, Pakistan dĩ nhiên không thể chu cấp cho người tị nạn được.

Tất cả những yếu tố này, cùng với các nguy cơ khủng bố lợi dụng dòng người di cư khiến Pakistan buộc phải đưa ra quyết định mạnh tay với những người Afghanistan không có giấy tờ hợp pháp, bất chấp lời kêu gọi trì hoãn từ Mỹ và một số quốc gia phương Tây