UAV bầy đàn: Nga – Ukraine đốt nóng trò “mèo vờn chuột” quyết liệt

Giới chuyên gia dự đoán, trong năm 2025, việc ứng dụng máy bay không người lái trong tác chiến sẽ tiếp tục vươn lên một dấu mốc mới với chiến thuật tấn công bầy đàn của Nga và Ukraine.

Các nhà sử học tương lai có thể sẽ gọi cuộc chiến Nga-Ukraine là “Cuộc chiến máy bay không người lái” vì vai trò then chốt của UAV trong gần 3 năm qua.

Trong những tháng đầu của cuộc chiến, những cái tên như máy bay không người lái Orlan-10 của Nga và Bayraktar TB-2 của Ukraine gây bão trên chiến trường.

Nga và Ukraine liên tục cải tiến công nghệ, trong khi Kiev nhận được sự hỗ trợ liên tục từ phương Tây, tạo ra trò “mèo vờn chuột” trong suốt những năm qua. Các mẫu UAV mới liên tiếp được tung ra, cũng như các biện pháp đối phó.

Khi chiến sự bước sang năm 2025, công nghệ UAV được dự đoán sẽ tiếp tục được nâng cấp, với cả hai bên ngày càng áp dụng nhiều hơn công nghệ tấn công theo kiểu bầy đàn.

Tấn công bầy đàn

Tác chiến dùng UAV tấn công “bầy đàn” được xem là một trong những chiến thuật tác chiến mới trong tương lai. Trong nhiều trường hợp, các UAV chỉ sở hữu kích thước nhỏ, nhưng lại được trang bị nhiều thiết bị hiện đại như hệ thống trinh sát, tác chiến điện tử hoặc thậm chí mang theo thuốc nổ để biến thành UAV “cảm tử”.

Một nhóm máy bay không người lái số lượng lớn lao vào mục tiêu có thể làm rối loạn lá chắn phòng không và gây ra sức sát thương lớn trong khi giá thành của chúng không cao. UAV “bầy đàn” được xem là một trong những thách thức lớn và đặc biệt của tác chiến hiện đại.

Công nghệ UAV bầy đàn cho phép nhiều máy bay không người lái hoạt động như một nhóm phối hợp thay vì những thực thể riêng lẻ.

Chúng có tiềm năng mang lại lợi thế đáng kể, đặc biệt trong việc điều phối các cuộc tấn công và chia sẻ thông tin theo thời gian thực. Đối với một nhóm đơn giản, một UAV có thể quan sát và cung cấp thông tin cho các UAV khác thực hiện tấn công, giúp tối ưu hóa hiệu quả.

UAV ngày càng trở nên nguy hiểm trên chiến trường (Ảnh: Bộ Quốc phòng Nga).

Các bầy đàn tiên tiến hơn sẽ tự động hóa phần lớn quy trình này, ví dụ như khi một UAV phát hiện hệ thống chống máy bay không người lái, nó có thể chia sẻ chi tiết mối đe dọa với cả nhóm. Cả bầy đàn sau đó có thể tự động né tránh để tăng khả năng hoàn thành nhiệm vụ.

Tuy nhiên, các thuật toán tự động hóa này yêu cầu khả năng ra quyết định đồng bộ nhưng phân tán trong môi trường liên tục thay đổi, thường đối mặt với biện pháp gây nhiễu từ đối phương. Nhận thức được những thách thức này, nhiều quốc gia đang đầu tư mạnh vào công nghệ bầy đàn và tăng cường các biện pháp đối phó.

Xu hướng phát triển của UAV bầy đàn sẽ được tiếp sức bởi một yếu tố đặc biệt: Trí tuệ nhân tạo (AI), theo các chuyên gia công nghệ.

AI có thể góp phần giảm bớt các yêu cầu có tính truyền thống, ví dụ như cần một người điều khiển mỗi chiếc UAV. AI cũng có thể làm gia tăng hiệu quả tác chiến của một đội quân nhờ khả năng tính toán nhanh, đưa ra phương án tấn công hiệu quả và chủ động hơn.

UAV bầy đàn tích hợp AI có thể tự đánh giá môi trường xung quanh, chia sẻ dữ liệu mục tiêu với các UAV khác. Chúng sẽ đưa ra các quyết định ưu tiên nhiệm vụ mà không cần giao tiếp liên tục với trạm điều khiển.

Tiến bộ này giải quyết đáng kể lỗ hổng quan trọng trong các hệ thống tấn công dựa trên bầy đàn, vốn thường bị áp đảo bởi các chiến thuật tác chiến điện tử làm gián đoạn hệ thống liên lạc.

Trên thế giới, hàng loạt bằng sáng chế về công nghệ AI tích hợp trên UAV đã được cấp trong vài năm qua, cho thấy việc các tập đoàn công nghệ quốc phòng hàng đầu đang chú ý tới tiềm năng của chiến thuật mới như thế nào.

Samuel Bendett, chuyên gia tại Trung tâm An ninh mới của Mỹ, cho biết các hệ thống điều khiển UAV bằng AI có thể vẫn sẽ cần con người tham gia để ngăn hệ thống mắc lỗi trong việc lựa chọn mục tiêu. Mặc dù vậy, việc ứng dụng công nghệ mới vẫn mang lại rất nhiều lợi ích

Trò “mèo vờn chuột” của Nga – Ukraine

Các UAV của Ukraine (Ảnh: AFP).

Hiện tại, Ukraine phát triển công nghệ bầy đàn nhờ ứng dụng trí tuệ nhân tạo hỗ trợ khả năng ra quyết định của cả nhóm UAV.

Trong năm qua, Ukraine đã triển khai các bầy đàn từ 3 đến 10 UAV để tấn công Nga, mặc dù mức độ phối hợp tự động giữa các thiết bị này vẫn chưa rõ ràng. Theo xu hướng hiện tại, quy mô bầy đàn và mức độ tự động hóa của chúng dự kiến sẽ tăng trong năm 2025.

Vào tháng 7 năm ngoái, theo Reuters, một số công ty khởi nghiệp Ukraine đã bắt đầu phát triển hệ thống AI để giúp điều khiển đội UAV, trong nỗ lực chạy đua để giành được lợi thế về công nghệ trong chiến đấu.

Một công ty đang nghiên cứu lĩnh vực này là Swarmer, bên phát triển phần mềm liên kết các máy bay không người lái trong một hệ thống. Với phần mềm, Swarmer kỳ vọng có thể giúp bầy đàn UAV thực hiện cuộc tấn công tự động khi được người điều khiển “bật đèn xanh”.

Giám đốc điều hành Swarmer Serhiy Kupriienko cho biết, phần mềm có thể điều phối cùng lúc 10-20 UAV hoặc robot chiến đấu, điều mà con người khó có thể thực hiện được một cách hiệu quả.

Ông Kupriienko nói rằng trong khi con người gặp khó khăn khi thực hiện các hoạt động điều phối 5 máy bay không người lái cùng lúc, thì AI sẽ có thể xử lý hàng trăm chiếc.

Reuters dẫn nguồn tin nói rằng, Ukraine dường như đã dùng AI trong các vụ tấn công bằng UAV tầm xa vào các mục tiêu sâu trong lãnh thổ Nga.

Một quan chức Ukraine giấu tên nói với Reuters rằng các cuộc tấn công đôi khi có sự tham gia của một bầy đàn khoảng 20 máy bay không người lái.

Max Makarchuk, trưởng nhóm AI của Brave1, một công ty công nghệ quốc phòng do chính phủ Ukraine thành lập, cho biết: “Chúng tôi đang nghiên cứu ý tưởng rằng trong tương lai gần, sẽ không cần phải duy trì kết nối giữa UAV và người điều khiển trên tiền tuyến”.

Theo ông Makarchuk, tỷ lệ UAV bắn trúng mục tiêu đang liên tục giảm. Hầu hết các đơn vị UAV hiện có tỷ lệ tấn công là 30-50%, trong khi đối với các người điều khiển mới, tỷ lệ này có thể thấp tới 10%.

Ông dự đoán rằng nhóm UAV do AI vận hành có thể đạt tỷ lệ bắn trúng khoảng 80%.

Trong khi đó, Nga cũng không ngồi yên. Alexei Rogozin, một nhân vật quan trọng trong ngành công nghiệp drone và hàng không của Nga, gần đây cho biết Moscow sẽ bắt đầu tăng tốc triển khai các hệ thống bầy đàn trong năm nay để tạo ưu thế trên chiến trường.

Nga đã bắt đầu sử dụng chiến thuật UAV bầy đàn từ năm ngoái. Nga thường dùng UAV mồi nhử giá rẻ như Gerbera để làm quá tải hệ thống phòng không của phía Kiev, theo cơ quan tình báo quân sự Ukraine (HUR).

Trong một cuộc tấn công, Nga sẽ dùng UAV giá rẻ đánh ồ ạt theo từng đợt, làm phòng không Ukraine bị kéo căng để đối phó, sau đó phóng ra UAV uy lực hơn hoặc tên lửa vào mục tiêu quan trọng của đối phương.

Các UAV giá rẻ có thể chiếm tới hơn 50% số UAV tham gia một đợt tấn công. Ngoài tác dụng làm rối loạn hệ thống phòng thủ của Ukraine, nó còn đảm nhận nhiệm vụ thu thập thông tin về vị trí các tổ hợp phòng không của Kiev để Moscow có thể tấn công phá hủy hiệu quả hơn.

Chạy đua ứng phó

Ba UAV Gerbera của Nga (Ảnh: Defense Express).

Việc công nghệ UAV biến đổi không ngừng trong những năm qua là điều không phải bàn cãi. Do Nga và Ukraine liên tục tung ra công nghệ tấn công và phòng thủ mới, vì vậy việc vũ khí cũng phải thay đổi theo thực tế chiến trường là điều phù hợp với xu hướng.

Với công nghệ UAV bầy đàn, cả Nga và Ukraine đều triển khai các hệ thống phòng thủ chống UAV phân theo nhiều lớp, bao gồm các biện pháp động học và phi động học.

Hệ thống phi động học sử dụng tác chiến điện tử để khai thác lỗ hổng trong tín hiệu điều khiển và định vị của UAV. Tuy nhiên, những hệ thống này thường chỉ hiệu quả trong vài tuần, sau đó các UAV sẽ được cập nhật để khắc phục lỗ hổng.

Những hệ thống này được kết hợp với các hệ thống phòng thủ, sử dụng đạn để vô hiệu hóa UAV. Chúng đang được tích hợp vào mạng phòng không tầm ngắn với các hệ thống nhỏ hơn được triển khai tới các đơn vị tiền tuyến.

Phòng thủ truyền thống của Nga và Ukraine sẽ gặp nhiều thách thức khi đối đầu với UAV bầy đàn. Dù các hệ thống phi động học có khả năng vô hiệu hóa các nhóm UAV quy mô lớn, như Nga từng làm trong giai đoạn đầu của cuộc chiến, công nghệ bầy đàn làm phức tạp cách tiếp cận này bằng cách yêu cầu gây nhiễu đồng thời nhiều dải tín hiệu.

Các bầy đàn thường hoạt động theo mạng lưới nút thắt, cho phép một UAV nhận thông tin quan trọng từ các UAV ngay cả khi một kênh liên lạc bị gây nhiễu. Khoảng cách ngắn giữa các UAV giúp tín hiệu mạng giữa chúng khó bị đứt gẫy, khiến việc gây nhiễu trở nên khó khăn hơn.

Các hệ thống động học cũng gặp khó khăn, vì chúng chỉ có thể nhắm mục tiêu một số lượng hạn chế UAV cùng lúc. Điều này buộc hệ thống phải ưu tiên UAV nào cần tấn công, trong khi các drone khác trong bầy điều chỉnh quỹ đạo bay để né tránh bị nhắm mục tiêu.

Ngoài ra, để đối phó với UAV bầy đàn, nhiều công nghệ mới đã bắt đầu được thử nghiệm, ví dụ dùng laser. Hệ thống laser có thể tiêu diệt hoặc làm hỏng các UAV khi chúng tiếp cận các mục tiêu. Laser hoạt động nhanh và có thể phá hủy các UAV nhỏ trong phạm vi ngắn.

Các bên cũng bắt đầu phát triển radar chuyên dụng để phát hiện mục tiêu cỡ nhỏ số lượng lớn để lực lượng phòng không có chiến lược đánh chặn nhanh chóng.

Một biện pháp khác chính là dùng UAV trị UAV. Cả Nga và Ukraine đều phát triển UAV đánh chặn máy bay không người lái của đối phương ngay trên không. UAV đánh chặn loại này có thể được trang bị hỏa lực hoặc thiết bị gây nhiễu.