Tự chủ đại học: Bài học kinh nghiệm từ Nhật Bản

Tự chủ đại học là xu thế tất yếu trong thời đại ngày nay. Tuy nhiên, để hiểu và vận dụng tự chủ đại học như thế nào để áp dụng khả thi cho các trường đại học ở Việt Nam hiện nay, kinh nghiệm tự chủ đại học các trường đại học ở Nhật Bản có thể sẽ là bài học rất lớn.

Để thấy được toàn bộ bức tranh của giáo dục đại học của Nhật Bản, theo số liệu năm 2015, toàn Nhật Bản có 799 trường đại học, trong đó các trường quốc lập là 86 trường (tỷ lệ 11%), trường công lập (do chính quyền địa phương thành lập) là 89 trường (chiếm 11,4%) và trường dân lập là 604 trường (chiếm 77,5%).

Số sinh viên toàn Nhật bản năm 2015 là 2.860.210 sinh viên, thì các trường quốc lập có 610.802 sinh viên (tỷ lệ 21,4%), các trường công lập 148.766 sinh viên (tỷ lệ 5,2%) và các trường dân lập có 2.100.642 sinh viên (chiếm tỷ lệ 73,4%). Như vậy có thế thấy với một đất nước tiên tiến và văn minh, có nền KHCN hiện đại như Nhật Bản, hệ thống các trường đại học dân lập chiếm số đông.

Năm 2004, toàn bộ 86 trường Quốc lập của Nhật Bản chuyển sang mô hình tự chủ, từ mô hình National University chuyển sang mô hình national University Corporation.

Sinh viên Nhật Bản

Thực hiện tự chủ: Các trường không được tự quyết chỉ tiêu, quy mô đào tạo tuyển sinh

Thực hiện Tự chủ đại học ở Nhật Bản, Đại học, trường đại học được tự chủ sư dung kinh phi chi hoat đông thương xuyên, được tự quyết định mức học phí, được tự quyết định biên chê (sô giang viên va can bô hanh chinh), thanh lâp Khoa mới và mở chương trinh đào tạo mới, thanh lâp hoăc xoa bo Trương va Viên thành viên (với mô hình đại học 2 cấp như Đại học Tokyo).

Những điều các trường ĐH Nhật Bản không được làm khi tự chủ là: chỉ tiêu tuyển sinh và quy mô đào tạo các trường không được tự quyết định. Đây có lẽ là điểm khác biệt lớn nhất so với cách hiểu về tự chủ đại học ở Việt Nam hiện nay.

Trước tự chủ, các trường đại học xin câp ngân sach cho biên chê giang viên va can bô hanh chinh; xin chỉ tiêu tuyên sinh.

Sau tự chủ, Bô Giao duc Nhật Bản tiêp tuc quan ly chăt sô sinh viên, hoc viên thac sy, nghiên cưu sinh. Trong trương hơp thành lập khoa mà cân tăng tông sô sinh viên cua trương thi nhât thiêt phai xin Bô Giao duc như trươc khi tư chu hoa. Nếu trương hơp thành lập khoa mà không cân xin thêm chỉ tiêu tuyển tăng sinh viên của trương thi co thê tư quyêt định viêc thanh lâp khoa mơi. Với mô hình đại học 2 cấp như ĐH Tokyo, việc thành lập các khoa mới của các trường thành viên do ĐH Tokyo phê duyệt.

Như vậy mặc dù tự chủ, nhưng quy mô sinh viên là tham số được Nhà nước quản lý chặt chẽ và điều tiết.

Điểm đặc biệt cần nhấn mạnh là trong quá trình tự chủ đại học ở Nhật Bản, Nhà nước vẫn cấp kinh phí chi thường xuyên cho các trường, nhưng hang năm, ngân sách hỗ trợ hoạt động thường xuyên bị cắt giam 1%, và tinh giản biên chế khoảng 1% mỗi năm.

Tự chủ: Ngân sách hỗ trợ hoạt động 33%

Trước tự chủ: Nhà nước bao cấp và quản lý chặt về tài chính: Phân bô ngân sách theo đinh mưc số giáo viên và số sinh viên. Đai hoc hâu như không co quyên tư chu vê sô biên chê giang viên, chuyên viên, sô sinh viên, chương trinh đào tao, cach sư dung ngân sach.

Nguồn tài chính cua môt đại hoc quôc lâp điên hinh trước tự chủ là: Ngân sach nha nươc là 50%; Hỗ trơ của nha nươc trong xây dưng CSVC là 20%; Thu nhâp tư bênh viên là 15%; Hoc phi là 10%; Kinh phi nghiên cưu quy ngoai là 5%.

Sau tự chủ, có sự chuyển biến về cơ cấu thu nhập của nhà trường, mức trung bình của một đại học quốc lập là: Ngân sách hỗ trợ hoạt động thường là 33%; Hỗ trợ của Nhà nước trong xây dựng CSVC là 7%; Thu nhập từ bệnh viện là 32%; Học phí là 11%; Kinh phí nghiên cứu quỹ ngoài là 12%; Quyên góp là 3%; Nguồn thu khác l 2%.

Ví dụ: ĐH Tokyo, kinh phí từ Nhà nước cấp năm 2016 là 74.077 triệu yên, bị giảm 14% so với năm 2004 – là 86.180 triệu yên, nhưng tổng thu của trường lại tăng 26% so với khi chưa tự chủ, đạt 244.049 triệu yên năm 2016 (khoảng 2,4 tỷ USD) so với 177.119 triệu yên vào năm 2004.

Đặc biệt lưu ý là kinh phí nghiên cứu của ĐH Tokyo đã đạt 49.789 triệu yên vào năm 2016, tăng 211% so với năm 2004 – 23.596 triệu yên, và nguồn thu từ NCKH đã đạt 22,2% tổng thu của toàn trường vào năm 2016. Nguồn thu từ NCKH làm tăng đáng kể nguồn thu của nhà trường sau tự chủ. Và cũng cần nhấn mạnh là ngay cả khi tự chủ, thì kinh phí Nhà nước cấp cho ĐH Tokyo vẫn chiếm tới 47,5% vào năm 2016.

Trong khi mức thu từ học phí của ĐH Tokyo hầu như giữ nguyên, 16.190 triệu yên vào năm 2004 và 16.357 triệu yên vào năm 2016 (chiếm khoảng 7,3% tổng thu của nhà trường). Sở dĩ mức thu học phí ít biến động là vì khi tự chu hoa, cac đai hoc tiếng là được tư quyêt đươc mưc hoc phi, Chinh phu chi đưa ra mức chuẩn. Nhưng Bô Giao duc Nhật Bản lại co chu trương la khi môt đai hoc tăng hoc phi thi Bô se giam hô trơ cho kinh phi chi hoat đông thương xuyên. Nên mai đên bây giơ về cơ bản cac đai hoc quốc lập đêu giư mưc hoc phi theo mưc chuân cua Bô va không co đai hoc nao tăng hoc phi.

Với các đại dọc dân lập, tỷ lệ học phí lại chiếm đáng kể trong nguồn thu của nhà trường. Ví dụ Đại học Keio, năm 2015, số giảng viên va can bô hanh chinh là 8.595 người, số sinh viên là 32.410 người (sinh viên 28.855, học viên SĐH 3.555 người), nguồn thu đạt 1545 triệu yên, trong đó nguồn thu cao nhất là từ học phí, 534 triệu yên (chiếm khoảng 35% tổng thu), thu từ dịch vụ y tế (36%). Tuy nhiên mức đầu tư của Nhà nước cho các trường dân lập vẫn có, và Đại học Keio đạt 137 triệu yên, chiếm tỷ lệ đáng kể (9%) so với nguồn tài chính của trường.

Nhờ có chính sách tự chủ đại học, các trường đại học quốc lập đã phát huy cao nhất sự năng động, sáng tạo và tính linh hoạt trong các hoạt động, gắn kết chặt chẽ với các doanh nghiệp, đẩy mạnh nghiên cứu, thúc đẩy KHCN và kinh tế phát triển.

Các trường đại học Nhật Bản vươn lên trong các bảng xếp hạng của thế giới: Năm 2004, Nhật Bản có 6 trường đại học lọt vào top 200 trường đại học hàng đầu của thế giới theo bảng xếp hạng QS là: The University of Tokyo, Kyoto University, Tokyo Institute of Technology, Osaka University, Tohoku University và Nagoya University, năm 2018 đã tăng lên thêm 3 trường vào top 200 đại học hàng đầu thế giới, là Hokkaido University, Kyushu University và Keio University, trong đó đáng chú ý Đại học Keio là đại học dân lập. Đồng thời tự chủ cũng giúp cho Nhà nước giảm được gánh nặng ngân sách.

Mặt trái của quá trình tự chủ

Tuy nhiên, chúng ta cũng có thể nhìn ra một số mặt trái của quá trình tự chủ đại học ở Nhật Bản. Trước tự chủ, Chinh phu quy đinh chăt qui mô biên chế, sô giao sư, số pho giao sư, sô giang viên và trơ giảng. Sau tư chu hoa, không con han chê sô biên chê kê trên. Tuy nhiên chi cho cán bộ do trường quyết nhưng mức lương vẫn theo qui định lương công chức viên chức nhà nước (và do đó không có sự gia tăng đáng kể).

Và phúc lợi hưu trí có khung, nên trên thưc tê cac đai hoc bi buôc phai giư sô biên chê trươc tư chu hoa. Và như vậy, trên thực tế, tăng học phí, tự chủ biên chế, cũng như việc nhà trường được tự quyết xóa bỏ hoặc giải thể các đơn vị trong trường, nhưng hầu như những nội dung này không có sự thay đổi đáng kể trong quá trình tự chủ đại học ở Nhật Bản.

Những mặt trái khác không thể không nhắc đến, như trong quá trình tự chủ hóa, ngân sach hô trơ hoat đông thương xuyên giam đi, cac đai hoc buôc phai giam sô giang viên, nhât la giang viên vi tri thâp như trơ giảng.

Tự chủ cũng kéo theo sự già hóa tuôi binh quân cua giang viên ở hầu hết tât ca cac đai hoc quôc lâp (Năm 2004, tuổi trung bình của giảng viên là 46,4 tuôi; năm 2013 – 47,4 tuôi); làm giam đi sô giang viên tre dươi 35 tuôi ( Năm 2004 – 13,4 %; Năm 2013 – 9,8%). Các trường tăng lên sô giang viên hơp đông co thơi han (Giang viên dươi 35 tuôi, tỷ lệ tương ứng giảng viên năm 2007/2013 – hợp đồng không co thơi han là 47,1%/52,9% và có thơi han là 26,5% /73,5%).

Tự chủ đại học cũng kéo theo sự gia tăng tỷ lệ các nha nghiên cưu tre chưa co viêc lam va thâm niên, anh hương xâu tơi số lượng nghiên cưu sinh (NCS), ví dụ ở ĐH Tokyo năm 2010 tổng số NCS là 6141, trong đó NCS người Nhật là 4819, thì vào năm 2017, quy mô NCS là 5.771 (giảm 6%) và NCS người Nhật còn 4.360 (giảm 9,5%).

Mô hình đại học 2 cấp khi tự chủ đại học

Tự chủ đại học ở Nhật Bản tác động mạnh mẽ đến mô hình đại học 2 cấp.

Chúng tôi sẽ phân tích qua ví dụ điển hình từ thực tiễn quá trình tự chủ hóa của ĐH Tokyo. Trước tự chủ, thực quyền của Giám đốc ĐH Tokyo không mạnh: Hôi đông giao sư cac trương va viên thành viên co quyên quyêt đinh chương trinh giang day va tuyên dung giang viên.

Căn cư vao quyên han cua Hôi đông giao sư, cac trương và viện thanh viên thực chất đong vai tro trung tâm trong viêc vân hanh ĐH Tokyo. Trước tự chủ Giam đôc ĐH Tokyo không co quyên tuyên dung giang viên cơ hưu (việc này do các trường, viện thành viên đảm nhiệm).

Giam đôc Đại học đồng thời là Chu tich Hôi đông Khoa hoc va Đao tao của Đại học, măc du Hôi đông nay co quyền quyêt đinh nhưng vân đê quan trong về đao tao va nghiên cưu cua Đại học Tokyo, nhưng trên thưc tê Giam đôc Đại học không co thưc quyên lơn khac. Chi co hai Pho Giam đôc giup viêc Giam đốc.

Trước tự chủ, Nha điêu hanh ĐH Tokyo lại co thưc quyên lơn vi cac vi đứng đâu cac ban chưc năng làm việc tai Nha điêu hanh vôn đa la can bô cao câp cua Bô Giao duc. Nha điêu hanh thực chât như la chi nhánh cua Bô Giao duc giam sat va quan ly ĐH Tokyo.

Sau tự chủ, thực quyền của Giám đốc ĐH Tokyo rất lớn, vì chi co Đại học Tokyo trơ thanh phap nhân đôc lâp. Và là ngươi đai diên phap nhân đôc lâp, Giam đôc Đại học Tokyo co quyên quyêt đinh nhưng vân đê lớn cua Đại học Tokyo.

Giam đôc thanh lập Hôi đông trương gôm co 7 ngươi (thương la 6 vi Pho giam đôc va môt vi đai diên bô phận hanh chinh). Giam đôc co quyên chi đinh cac thanh viên Hôi đông trương. Khi tư chu hoa, các trường và viện thành viên đều nhất trí cao rằng ĐH Tokyo phai co Giam đôc manh đê tăng cương sưc canh tranh cua ĐH Tokyo.

Quy trinh bâu Giam đôc Đ ại học Tokyo khi tự chủ: Đai diên cac đơn vi trưc thuôc Đại học Tokyo bâu 10 ngươi ưng viên, Ủy ban Tuyên dung Giam đôc Đại học Tokyo chon ra 5 ngươi, Tât ca giang viên cơ hưu tham gia bâu cư, Căn cư vao kêt qua bâu cư, Uy ban Tuyên dung quyêt đinh ứng viên trúng cử, Bô trương Bô Giao duc bô nhiêm Giam đôc mơi dựa trên quyết định của Ủy ban.

Còn đối với Hiêu trương, Viên trương các trường và viện thành viên thì Hôi đông giao sư trưc tiêp bâu.

Như vậy có thể thấy, chỉ có các giáo sư, các giảng viên đại học mới là người có quyền được bầu và quyết định lãnh đạo trường đại học của mình. Vai trò của các giáo sư, giảng viên đại học rất lớn.

Về t uyên sinh : Ngay cả khi tự chủ, tuyển sinh bâc đại hoc do cấp ĐH Tokyo quản lý tâp trung, còn tuyển sinh bậc sau đai hoc thì phân cấp cho cac trường sau đại học (Grauduate Schools) quan ly.

Trươc Tư chu hoa: Hô trơ cua ngân sach nha nươc được câp trực tiếp cho cac trương va viên thành viên theo đinh mưc cua Bô (dựa vào sô giang viên, sô sinh viên v.v..). Hoc phí thu vao Kho ngân sach nha nươc sau đo câp cho Đai hoc.

Sau tư chu: Kinh phí chi hoạt động thường xuyên cua ngân sach nha nươc được câp cho Đai hoc, sau đó Đai hoc được tư quyêt và phân bổ xuông cac trương và viện thành viên. Hoc phí được thu vao ngân sach Đai hoc, sau đó Đai hoc phân bổ xuông cac trương và viện thành viên.

Riêng kinh phí NCKH, trươc va sau tư chu hoa, cac trương va viên thành viên trưc tiêp thu.

Khi tự chủ, hang năm, ngân sách Nhà nước hỗ trợ hoạt động thường xuyên bị cắt giam 1%; Đặc biệt kể từ khi tự chủ, văn phong Giam đôc Đại học Tokyo co Hôi đông có chức năng tuyên dụng giang viên ( có quyền tương đương Hội đồng Giáo sư của các Trường và Viện thành viên khi chưa tự chủ).

Cũng cần nhấn mạnh là mặc dù sau tự chủ, Giám đốc Đại học có quyền lực rất lớn, tuy nhiên cũng có cơ chế để giơi han quyên lanh đao cua Giam đôc. Ví dụ năm 2013, Giam đôc Hamada đê xuât thay đôi thơi gian nhâp hoc chinh tư thang 4 sang thang 9 đê hôi nhâp quôc tê. Tuy nhiên, đề xuất cải cach này đã trưc tiêp đụng đên quyên xây dưng chương trinh đao tao cua cac trương thành viên nên môt sô trương phan đôi khiến Giam đôc không thưc hiên đươc y tương nay.

Từ những kinh nghiệm và bài học trong quá trình tự chủ đại học đã rất thành công ở Nhật Bản, chúng tôi hy vọng qua bài viết này sẽ góp phần sáng tỏ thêm cho hành trình đổi mới và tìm tòi cơ chế tự chủ phù hợp cho các trường đại học ở Việt Nam hiện nay.

GS.TSKH Nguyễn Đình Đức, Đại học Quốc Gia Hà Nội

Theo Dân trí