Trường chuyên ở Đức vận hành thế nào?

Trường chuyên ở Đức bắt đầu từ lớp 5 đến 10, xét tuyển học sinh dựa trên học lực hai năm lớp 3-4 và sự đánh giá của giáo viên chủ nhiệm.

Thạc sĩ sư phạm giáo dục Thái Hà Vũ, từ Frankfurt am Main, chia sẻ về mô hình trường chuyên ở Đức.

Lịch sử trường chuyên của khối nói tiếng Đức có từ rất lâu, từ thế kỷ 16, trọng tâm là tiếng La tinh. Đến thế kỷ 18, trường có thêm tiếng Đức, một môn ngoại ngữ khác (chủ yếu là tiếng Pháp) và các môn khoa học tự nhiên. Học trường chuyên thời đó là cách đi thẳng đến con đường hàn lâm để vào đại học.

Đến năm 1900 nước Đức chính thức vận hành hệ thống giáo dục nhân văn, cho phép không chỉ trường chuyên mà cả hai phân cấp trường trung học phổ thông khác được phép thi tú tài để học lên đại học. Cho đến bây giờ, hệ thống trường chuyên ở Đức, mỗi bang có ít nhiều khác biệt nhưng cơ bản vận hành như sau.

Tổ chức

Trường chuyên bắt đầu từ lớp 5 đến 10. Sau đó tùy thuộc trường theo hệ nào (12 hoặc 13 năm), học sinh sẽ được phân lên nhóm học cao theo các chuyên ban để thi tốt nghiệp tú tài. Điểm tú tài là cơ sở để nộp đơn xin vào đại học (ở Đức không có thi đại học). Các trường chuyên cũng thường có các môn chuyên sâu như âm nhạc, ngôn ngữ, tự nhiên, thể thao, nghệ thuật…

Khác với trường chuyên ở Việt Nam, tiêu chí trường chuyên của Đức không nhắm vào kỳ thi để giành thứ hạng cho trường. Tất cả cuộc thi do học sinh hoàn toàn tình nguyện tham gia và sẽ được thầy cô hỗ trợ nếu cần thiết. Cũng không có sự ganh đua, thể hiện khả năng hay được nhà trường tung hô, ca ngợi như ngôi sao. Lễ trao giải diễn không diễn ra rầm rộ, trong phạm vi nhỏ, vừa phải, có thể được đăng báo nhưng theo hình thức tin tức thông thường.

Học sinh cũng theo phương châm “học là cho chính mình”, theo lối giáo dục hướng vào trong nên không có sự khoe khoang, thể hiện đẳng cấp qua thành tích. Ngay đến kết quả của bài kiểm tra thông thường học sinh cũng được thông báo riêng để đảm bảo sự riêng tư. Điều này cũng thể hiện tính nhân văn trong giáo dục, tôn trọng học sinh và nhấn mạnh giá trị con người không nằm ở điểm số để mang đánh giá hay so sánh, đối chiếu.

Mục tiêu giáo dục của trường chuyên ở Đức có chút khác biệt giữa các bang, nhưng cơ bản tập trung vào những điểm sau:

- Truyền đạt, đào sâu kiến thức chung và khả năng nghiên cứu.

- Tập trung vào sự tìm tòi, học hỏi những kỹ năng cơ bản.

- Củng cố các hình thức giảng dạy hiện đại, hiệu quả.

- Khuyến khích, hỗ trợ phát triển tài năng của mỗi học sinh.

- Tập trung khuyến khích việc tự chịu trách nhiệm và độc lập trong học tập của học sinh, bao gồm cả tư duy độc lập và phản biện.

- Phát triển kỹ năng cảm xúc và sáng tạo.

- Phát triển hành vi xã hội nhân đạo và hòa nhập xã hội.

Chương trình và cách thức dạy học

Chương trình học của các trường chuyên có sự thống nhất về kiến thức theo những mục tiêu giáo dục ở trên, nhưng cơ bản giáo viên được tự chủ phương pháp dạy và cách thức truyền tải kiến thức. Giáo viên hướng dẫn học sinh tiếp cận kiến thức một cách chủ động thông qua hình thức làm việc nhóm; tự nghiên cứu đề tài bằng cách tra cứu, đọc sách, thảo luận; cách làm thuyết trình trong đó ý kiến, cách nhìn nhận độc lập luôn được khuyến khích và đánh giá cao.

Đa số trường, bao gồm trường chuyên ở Đức đã chuyển sang hệ học cả ngày nên sau giờ học chính còn có thêm các khóa học mở rộng bổ trợ, như lập trình, cờ vua, vẽ, môn tự nhiên, môn kinh tế… để học sinh nào có nhu cầu có thể đăng ký.

Cách đánh giá kết quả học tập và làm việc với phụ huynh

Điểm số của môn học được tính trung bình theo tiêu chí 50-50 cho điểm miệng, điểm tham gia phát biểu, xây dựng giờ học trên lớp và điểm của các bài kiểm tra, bài thi viết. Sau mỗi bài kiểm tra, bài thi, giáo viên đều thống kê chung chất lượng học của cả lớp để điều chỉnh kịp thời kiến thức học cũng như có cái nhìn bao quát về lực học của học sinh.

Thường một năm có một buổi họp phụ huynh chung và một ngày trường cho học sinh nghỉ học để phụ huynh đăng ký đến nói chuyện riêng với thầy cô giáo. Thời gian tối đa tiếp một phụ huynh là 30 phút. Ngày nói chuyện này ưu tiên phụ huynh có con gặp các vấn đề trong việc học đến trao đổi với thầy cô. Những phụ huynh có con học tốt thường không đến vào ngày này nhưng vẫn luôn được chào đón. Khi nói chuyện với phụ huynh, cô giáo cũng không được phép tiết lộ bất kỳ thông tin gì về học sinh khác.

Ngoài ra, hàng năm nhà trường tổ chức các buổi nói chuyện, họp phụ huynh theo từng niên khóa với hiệu trưởng, mời chuyên gia đến thuyết trình về các đề tài được quan tâm. Có ban phụ huynh, đại diện cho tiếng nói của phụ huynh, hỗ trợ học sinh và tích cực tham gia, đồng tổ chức nhiều hoạt động xã hội ý nghĩa cùng với nhà trường.

Ở Đức, không có việc học thêm. Tặng quà riêng cũng không được phép vượt quá số tiền cho phép, vì điều này đã được quy định đầy đủ trong luật chống tham nhũng. Mọi món quà lớn hơn giá trị quy định đều phải được báo cáo và dùng trong quỹ chung của trường.

Thạc sĩ sư phạm giáo dục Thái Hà Vũ. Ảnh: Nhân vật cung cấp.

Tài chính

Đức có hệ thống phúc lợi rất dồi dào, giáo dục nhà nước hoàn toàn được bao cấp. Tất cả hệ thống trường công nhà nước, chuyên hay không chuyên học sinh đều không phải đóng học phí, sách giáo khoa cũng được dùng miễn phí, thậm chí có nơi học sinh còn được bao cấp cả chi phí dùng phương tiện công cộng đến trường.

Nhiều trường được trang bị phòng nghiên cứu sinh lý hóa, phòng học ngoại ngữ, phòng máy tính với hệ thống máy móc hiện đại, phòng hòa nhạc với đủ loại nhạc cụ. Một phòng học thí nghiệm sinh học có thể được trang bị đến 30 chiếc kính hiển vi để quan sát mẫu vật cùng với dụng cụ nghiên cứu, thực nghiệm cần thiết.

Các trường chuyên tư thục có thu học phí, nhưng đều dựa theo thu nhập của phụ huynh để công bằng cơ hội trong xã hội được đảm bảo. Trường chuyên tư thục cũng nhận được sự hỗ trợ tài chính của nhà nước.

Tuyển sinh

Học sinh ở vùng nào chỉ được phép học trường ở vùng đó. Trường chuyên Đức không tổ chức thi tuyển sinh. Thường đầu năm các trường chuyên và trường phổ thông khác trong vùng có một ngày mở cửa, tổ chức giới thiệu về trường cho tất cả phụ huynh và học sinh sắp tốt nghiệp cấp I muốn tìm hiểu về trường để có một cái nhìn tổng quan và cuối cùng đưa ra quyết định phù hợp nhất.

Cho con học trường chuyên hay không trước tiên là sự lựa chọn của phụ huynh và học sinh. Tuy nhiên, sự lựa chọn của họ phải dựa trên học lực, điểm số của con trong hai năm cuối cấp I (lớp 3, 4) và sự đánh giá, nhận xét của cô giáo chủ nhiệm. Hình thức xét tuyển của trường chuyên cũng dựa trên hai tiêu chí này.

Cái nhìn của xã hội Đức với trường chuyên

Cho đến nay vẫn luôn có một bộ phận nhỏ ở Đức phản đối sự tồn tại của trường chuyên, cho rằng ảnh hưởng đến sự phân hóa xã hội và chất lượng không tốt như một số nước thuộc bán đảo Scandinavi. Thêm nữa, việc phân loại học sinh sau lớp 4 là quá sớm, làm mất cơ hội của nhiều trẻ bởi chúng cần thời gian thể hiện khả năng.

Tuy nhiên, bộ phận phản đối này không đưa ra được ý tưởng thay thế chiến lược sau khi bỏ chuyên cũng như không đưa ra được đường lối nào khả thi hơn hệ thống chuyên hiện hành, đã tồn tại và được cải tổ từ nhiều thế kỷ ở Đức.

Nếu đồng ý mỗi đứa trẻ đều khác biệt với những khả năng, sở thích, mạnh yếu khác nhau thì công bằng cơ hội chính là tạo ra được môi trường học phù hợp, khuyến khích được khả năng của chúng. Công bằng xã hội là văn minh nhưng không đồng nghĩa với việc cào bằng, đánh đồng tất cả. Bởi nếu thế thì chỉ cần một loại trường đại học, cũng không cần phân khoa, chuyên ngành.

Câu hỏi đặt ra lúc này không đơn giản là bỏ hay giữ chuyên với cái nhìn mang tính chất khoanh vùng, cảm hứng mà phải nằm trong tầm nhìn chiến lược phát triển một đất nước, lấy con người làm trung tâm, nền tảng. Mọi cải tổ, thay đổi cũng đều phải phục vụ con người, phải là sự bồi đắp, xây dựng, đào tạo những giá trị cốt lõi, phục vụ sự phát triển toàn diện văn minh của xã hội.

Tự bản thân mỗi hệ thống đều có những ưu nhược điểm nhất định, cần hiểu ưu nhược điểm về hệ thống trường chuyên là gì? Điều gì đã làm tốt và chưa tốt? Cách thức vận hành còn phù hợp hay không? Những hậu quả, hệ lụy khi bỏ chuyên với giáo viên, học sinh, phụ huynh và xã hội cụ thể ra sao? Ý tưởng, chiến lược thay thế sau khi bỏ chuyên là gì? Chiến lược ấy được thực thi như thế nào và ai sẽ là người chịu trách nhiệm về sự vận hành của nó?

Bởi mọi sự vận hành, nhất là liên quan đến rất nhiều con người thì không thể xuê xoa, dễ dãi. Khi can đảm, minh bạch, trung thực nhìn thẳng vào sự thật, phân tích, mổ xẻ và thực sự tâm huyết về nó, sẽ dễ dàng thấy được việc gì cần làm, việc gì cần khắc phục và chỉnh sửa.

Một dân tộc mà giáo dục phát triển, không phải về thành tích để thay nhau tự hào, mỗi đứa trẻ đều được coi trọng dù có tài năng, mạnh yếu khác nhau, dân tộc ấy sẽ luôn vững mạnh và không chịu cúi đầu.