Trung Quốc “đau đầu” tìm phương án cho hàng nghìn đập thủy điện cũ kỹ

Giới chức Trung Quốc muốn phá bỏ hàng nghìn đập thủy điện đã cũ, nhỏ lẻ có thể gây hại tới môi trường, nước này lại rơi vào thế khó vì cần thủy điện để đạt được mục tiêu năng lượng sạch.

Đập Tam Hiệp của Trung Quốc (Ảnh minh họa: China Daily).

Theo Bloomberg , Trung Quốc đang cố gắng giảm sự phụ thuộc của nền kinh tế vào than đá và năng lượng hóa thạch để đạt được mục tiêu “trung hòa carbon” vào năm 2060. Khái niệm này chỉ việc làm giảm sự gia tăng ròng khí thải nhà kính toàn cầu vào khí quyển do hệ quả từ các hoạt động kinh doanh và vận hành sản phẩm dịch vụ.

Trên thực tế, Trung Quốc lại có kế hoạch đóng cửa hàng nghìn đập thủy điện. Vì sao vậy?

Nhiều đập thủy điện cũ kỹ

Từ những năm 1950, giới chức Trung Quốc đã đặt ra mục tiêu “chinh phục tự nhiên” bằng cách kiểm soát dòng chảy của sông ngòi. Khi đó, Trung Quốc đã xây dựng hàng loạt dự án đập lớn và nhỏ với tốc độ nhanh chóng để sản sinh ra điện, kiểm soát lũ lụt, cung cấp nước tưới cho đồng ruộng và nước sinh hoạt cho các thành phố. Tuy nhiên, chính sách này đã gây ra những tác động tới ngày hôm nay.

Theo Bloomberg , nhiều công trình thủy điện tại Trung Quốc có quy mô quá nhỏ để sản xuất ra đủ lượng điện “có ý nghĩa”. Một số khác trở nên dư thừa và vô dụng khi các con sông chạy qua bị cạn nước, hồ chứa bị bồi lấp hoặc do việc xây dựng thủy điện cao hơn trên thượng nguồn. “Trong một thời gian dài, mọi người nghĩ rằng thật lãng phí khi cứ để sông chảy qua trước mặt mà không làm gì”, Wang Yongchen, sáng lập viên tổ chức phi chính phủ GEV hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ sông ngòi, cho hay.

Tính đến cuối năm 2017, Dương Tử – sông dài nhất Trung Quốc, có hơn 24.000 trạm thủy điện trải trên khắp 10 tỉnh thành. Ít nhất 930 trong số đó được xây dựng mà không có sự đánh giá cần thiết về tác động tới môi trường.

Trên khắp Trung Quốc, nhiều công trình đập thủy điện cũ kỹ đang gây ra mối nguy hiểm nhất định, đặc biệt vào mùa mưa lũ. Theo số liệu của Bộ Tài nguyên Nước Trung Quốc, có 3.515 hồ chứa tại nước này đã vỡ từ năm 1951 tới 2011.

Các đợt mưa lũ nghiêm trọng ở Trung Quốc trong thời gian qua cũng làm dấy lên câu hỏi về tính hiệu quả của đập thủy điện đã cũ. Ví dụ, đầu năm nay, mưa lớn đã làm vỡ 2 đập ở Nội Mông. Tại Hà Nam hồi tháng trước, mưa lũ làm hơn 300 người chết trong khi quân đội cảnh báo đập Yihelan có thể “vỡ bất cứ lúc nào”.

Thế khó

Trung Quốc hiện vẫn tiếp tục xây dựng các dự án thủy điện quy mô lớn, bao gồm đập Bạch Hạc Than có công suất 16 gigawatt. Tuy nhiên, chính phủ nước này tuyên bố muốn dừng việc phát triển các thủy điện cỡ nhỏ. Năm 2016, Trung Quốc cho biết sẽ “kiểm soát chặt chẽ việc mở rộng các trạm thủy điện nhỏ để bảo vệ môi trường”. Năm 2018, khi Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tới thăm núi Tần Lĩnh và sông Dương Tử, ông đã kêu gọi hoạt động bảo vệ môi trường hiệu quả hơn. Sau đó, một chiến dịch cấp quốc gia đã được tung ra nhằm loại bỏ hoặc nâng cấp 40.000 đập thủy điện cỡ nhỏ.

“Các con sông đã bị khai thác quá tải trong hàng chục năm vì hoạt động xây dựng mà không có kế hoạch rõ ràng”, Ma Jun, giám đốc Viện Các vấn đề Công cộng & Môi trường nhận định.

Tuy nhiên, giới quan sát cũng cảnh báo rằng các hồ chứa và đập thủy điện lớn cũng có thể gây ra hậu quả tàn phá môi trường. Chúng làm thay đổi dòng chảy sông, nhấn chìm môi trường sống và làm gián đoạn quá trình di cư và sinh sản của sinh vật. Kể từ khi đập Tam Hiệp khổng lồ được hoàn thành trên sông Dương Tử vào năm 2006, một số hồ ở hạ lưu của sông đã bị thu hẹp đáng kể hoặc biến mất.

Mặt khác, những ý kiến ủng hộ thủy điện lại cho rằng Trung Quốc cần nhiều thủy điện hơn, chứ không phải là ít đi, để giúp nước này bớt phụ thuộc vào năng lượng hóa thạch. Zhang Boting, Phó tổng thư ký Hiệp hội Kỹ thuật Thủy điện Trung Quốc, cho rằng nước này cần phải bỏ các dự án điện than trước, chứ không phải là dự án thủy điện có thể giúp Trung Quốc đạt mục tiêu “trung hòa carbon”.

Một vấn đề khác chính là việc loại bỏ một con đập không dễ dàng như đóng cửa một nhà máy thủy điện, đặc biệt với những con đập lớn và có kết cấu bê tông tiềm ẩn nguy hiểm. Việc dỡ bỏ nó một cách an toàn là cả một dự án kỹ thuật lớn và ẩn chứa những rủi ro nhất định.