Tìm hiểu nguồn gốc bài thơ làm nên dấu ấn của đề thi Ngữ văn THPT Quốc Gia năm nay

Trong cuốn tùy bút của mình, nhà thơ Nguyễn Duy đã có những ghi chép về hành trình ra đời của bài thơ ‘Đánh thức tiềm lực’.

Sau buổi thi đầu tiên của kỳ thi THPT Quốc Gia sáng nay, cụm từ ‘Đánh thức tiềm lực’ trở thành từ khóa được nhắc nhiều hơn bao giờ hết. Xuất phát từ đề thi môn Ngữ văn năm nay, câu hỏi nghị luận về đánh thức tiềm lực Quốc Gia đã gợi lên nhiều suy ngẫm. Thế nhưng, ít ai biết rằng, tác phẩm của nhà thơ Nguyễn Duy có cả một hành trình dài để đến với công chúng và được ‘đánh thức’ sau 30 năm ra đời.

Từ bối cảnh những năm 1975 sau giải phóng, đất nước bước sang một trang mới, đầy niềm tin và hy vọng. Thế nhưng, sau chiến tranh, chúng ta lại phải đối mặt với những vấn đề lớn lao khác. Làng xóm tiêu điều sau chiến tranh, nhiều gia đình ly tán, lương thực thiếu trầm trọng, người ăn xin lại xuất hiện đầy đường. Những bữa cơm độn cả sắn, ngô, khoai, bo bo, mì sợi, mì bột, mì hột. Thời đó, nhà Nguyễn Duy ở trong khu tập thể Hội Văn nghệ TP.HCM, người cựu binh thương đến nhão lòng những ước mơ đơn sơ, mộc mạc một thời. Rồi ông trăn trở, day dứt về tài nguyên, khoáng sản của đất nước, về sự đồng lòng của cả dân tộc. Cứ thế 206 câu câu thơ đau đáu nỗi lòng tuôn trào ra giấy, đến giữa năm 1982 mới xong.

Nhà thơ Nguyễn Duy (Ảnh:CAND)

Nhà thơ Nguyễn Duy kể, khoảng đầu thu năm 1982, ông Võ Văn Kiệt – tức Sáu Dân – chuẩn bị thôi Bí thư Thành ủy để ra Hà Nội. Trong một cuộc gặp mặt thân mật với văn nghệ sĩ, Nguyễn Duy đã đọc ông Sáu Dân nghe bài thơ ‘Đánh thức tiềm lực’, khi đó mới được viết xong, chưa công bố. Nghe xong, tất cả ngồi lặng. Ông Sáu cũng im lặng chốc lát, mới chậm rãi: ‘Nặng lắm. Nhưng chịu được. Nếu kể về cái tiêu cực thì tôi kể một tuần lễ không hết. Còn nếu kể về cái tích cực thì tôi kể một tháng cũng không hết. Nhưng vấn đề ở đây không phải là chống tiêu cực hay biểu dương tích cực. Vấn đề ở đây là con người, là văn hóa. Con người có thức dậy thì đất đai mới thức dậy được…’.

Từ trái qua: nhà thơ Nguyễn Duy, nhà văn Nguyễn Quang Sáng, ông Võ Văn Kiệt và nhạc sĩ Trịnh Công Sơn

Sau cuộc đọc thơ đó, Đánh thức tiềm lực được đọc và ‘phát tán’ ở nhiều nơi. Có nơi hoan hô nhiệt liệt, mời đọc, cho phát hành bài thơ bằng băng ghi âm hoặc bản in rônêô. Lại có nơi cấm đọc, cấm lưu hành cũng bài thơ đó. Nó xuất hiện muộn hơn trên mặt báo và sách. Lần đầu tiên Đánh thức tiềm lực được in là trên tờ Văn Nghệ Đồng Nai do nhà thơ Xuân Sách làm tổng biên tập, số tháng 12-1984. Nhưng tờ báo văn tỉnh lẻ này chỉ ra mỗi tháng một kỳ, mỗi kỳ mấy trăm bản, loanh quanh trong xóm’ Đồng Nai, ít ai biết đến.

Mãi cuối năm 1986, sau nghị quyết ‘Đổi mới’ của Đại hội VI Đảng Cộng sản VN – được coi là đại hội ‘mở cửa’ và ‘cởi trói’ – bài Đánh thức tiềm lực mới được đăng nguyên văn trên báo Tuổi Trẻ, được phát hành khắp trong nước và ngoài nước. Năm 1987, Đánh thức tiềm lực có mặt đàng hoàng trong tập thơ Mẹ và em cùng với bài viết ‘Đi tìm tiềm lực trong thơ Nguyễn Duy’ của Nguyễn Quang Sáng (Nhà xuất bản Thanh Hóa).

Nguyên văn bài thơ:

ĐÁNH THỨC TIỀM LỰC

Tiễn đưa anh Sáu Dân đi làm kinh tế

Hãy thức dậy, đất đai !

cho áo em tôi không còn vá vai

cho phần gạo mỗi nhà không còn thay bằng ngô, khoai, sắn…

xin bắt đầu từ cơm no áo ấm

rồi sẽ đi xa hơn – đẹp và giàu, và sung sướng hơn

Khoáng sản tiềm tàng trong ruột núi non

châu báu vô biên dưới thềm lục địa

rừng đại ngàn bạc vàng là thế

phù sa muôn đời sữa mẹ

sông giàu đằng sông và bể giàu đằng bể

còn mặt đất hôm nay em nghĩ thế nào ?

lòng đất rất giàu, mặt đất cứ nghèo sao ?

* * *

Lúc này ta làm thơ cho nhau

đưa đẩy mà chi mấy lời ngọt lạt

ta ca hát quá nhiều về tiềm lực

tiềm lực còn ngủ yên…

* * *

Tôi lớn lên trên bờ bãi sông Hồng

trong màu mỡ phù sa máu loãng

giặc giã từ con châu chấu con cào cào

mương máng đê điều ngổn ngang chiến hào

trang sử đất ngoằn ngoèo trận mạc

giọt mồ hôi nào có gì to tát

bao nhiêu đời mặn chát các dòng sông

Bao nhiêu thời vỡ đê trắng đất mất đồng

thuyền vỏ trấu mỏng manh ba chìm bảy nổi

khúc dân ca cũng bèo dạt mây trôi

hột gạo nõn nà hao gầy đi vì thiên tai

đói

đói thâm niên

đói truyền đời

điệu múa cổ cũng chậm buồn như đói …

* * *

Tôi đã qua những chặng đường miền Trung bỏng rát và dai dẳng

một bên Trường-sơn-cây-xanh

bên còn lại Trường-sơn-cát-trắng

đồng bằng hình lá lúa gầy nhẳng

cơn bão chưa qua, hạn hán đổ tới rồi

ngọn cỏ nhọn thành gai trốn không khỏi úa

đất nứt nẻ ngỡ da người nứt nẻ

cơn gió lào rát ruột lắm em ơi

Hạt giống ở đây chết đi sống lại

hạt gạo kết tinh như hạt muối

cây lúa đứng lên cũng đạp đất đội trời.

* * *

Tôi về quê em – châu thổ mới bồi

sông Cửu Long giãn mình ra biển

đất cuồn cuộn sinh sôi và dịch chuyển

cây mắm cây tràm lặn lội mở đường đi

Đất tân sinh ngỡ ngọt ngào trên mặt

lòng còn chát chua nào mặn nào phèn

má sung sức và ba cường tráng thế

man mác âu sầu câu hát ru em

Đã qua đi những huyền thoại cũ mèm

những đồng lúa ma không trồng mà gặt

những ruộng cá không nuôi mà sẵn bắt

những ghểnh cẳng, vuốt râu mà làm chơi ăn thật

miếng ăn nào không nước mắt mồ hôi !

Ruộng bát ngát đó thôi, và gạo đắt đó thôi

đất ghiền phân vô cơ như người ghiền á phiện

con rầy nâu khoét rỗng cả mùa màng

thóc bỏ mục ngoài mưa thiếu xăng dầu vận chuyển

phà Cần Thơ lê lết người ăn xin

cây đàn hát rong não nề câu vọng cổ

quán nhậu lai rai – nơi thừa thiếu trốn tìm

* * *

Này, đất nước của ba miền cày ruộng

chưa đủ no cho đều khắp ba miền

ta ca hát quá nhiều về tiềm lực

tiềm lực còn ngủ yên.

* * *

Lúc này, tôi làm thơ tặng em

em có nghĩ tôi là đồ vô dụng ?

vô dụng lấy đi của cuộc sống những gì ?

và trả lại được gì cho cuộc sống ?

Em có nghĩ tôi là con chích chòe

ăn và gại mỏ ?

Em có nghĩ tôi là tay chuyên sản xuất hàng giả ?

Em có nghĩ tôi là kẻ thợ chữ đục đẽo nát cả giấy

múa võ bán cao trên trang viết mong manh ?

tình nghĩa nhập nhằng với cái hư danh ?…

tờ giấy chép văn thành tờ giấy bạc ?

Em có nghĩ…

mà thôi !

* * *

Xin em nhìn kia – người cuốc đất

(tôi cũng từng chai tay cuốc đất)

cái cuốc theo ta đời này, đời khác

lưỡi cuốc nhỏ nhoi liếm sạch cánh đồng rồi

dướn mình cao

chĩa cuốc lên trời

bổ xuống đánh phập

đẹp lắm chứ cái tạo hình cuốc đất !

Xin em nhìn kia- người gánh phân, gánh thóc

(tôi cũng từng mòn vai gánh phân, gánh thóc)

kẽo kẹt hai vai một nhịp cầu vồng

đẹp lắm chứ cái tạo hình gồng gánh

Những cái đẹp kia… em có chạnh lòng không ?

cái đẹp gợi về thuở ngày xưa ngày xửa

nhịp theo tiết tấu chậm buồn

cái đẹp ấy lẽ ra không nên tồn tại nữa !

Em có chạnh lòng chăng

giữa thành phố huy hoàng năm một chín tám mốt

bỗng hiện lù lù cụ xe hơi chạy than

vệt than rơi tóe lửa mặt đường

Em có chạnh lòng chăng

xích lô đạp càng ngày càng nghênh ngang

xích lô máy và xe lam chạy dầu vừa nã đại liên vừa phun khói độc

người đi bộ vừa đi vừa nghĩ về tiềm lực

tiềm lực còn ngủ yên…

* * *

Tôi trót sinh ra nơi làng quê nghèo

quen cái thói hay nói về gian khổ

dễ chạnh lòng trước cảnh thương tâm

Làng tôi xưa toàn nhà tranh vách đất

bãi tha ma không một cái mả xây

mùa gặt hái rơm nhiều thóc ít

lũ trẻ chúng tôi vầy đất tối ngày

Thuở tới trường cũng đầu trần chân đất

chữ viết loằng ngoằng củ sắn ngọn khoai

thầy giáo giảng rằng

nước ta giàu lắm !…

lớp lớp trẻ con cứ thế học thuộc bài

* * *

Lúc này

tôi và em không còn là lũ trẻ con nữa

ta biết buồn để biết lạc quan

để nhắn lại sau ta cho lớp lớp trẻ con

(dù sau này dầu mỏ đã phun lên

quặng bôxít cao nguyên đã thành nồi thành soong

thành tàu bay hay tàu vũ trụ

dù sau này có như thế… như thế… đi nữa

chúng ta vẫn cứ nên nhắn lại)

đừng quên đất nước mình nghèo !

Lúc này

tôi và em không còn là lũ trẻ con nữa

tuổi thanh xuân trọn vẹn cuộc chiến tranh

sau lưng ta là kỷ niệm bi tráng

trước mặt ta vẫn con đường gập ghềnh

vẫn trang trọng tấm lòng trung thực

dù có thể lỗi lầm – làm thế nào mà biết trước

dù có sao thì cũng phải chân thành.

Xưa mẹ ru ta ngủ yên lành

để khôn lớn ta hát bài đánh thức

có lẽ nào người lớn cứ ru nhau

ru tiềm lực ngủ vùi trong thớ thịt.

* * *

Tiềm lực còn ngủ yên

trong quả tim mắc bệnh đập cầm chừng

Tiềm lực còn ngủ yên

trong bộ óc mang khối u tự mãn

Tiềm lực còn ngủ yên

trong con mắt lờ đờ đục thủy tinh thể

Tiềm lực còn ngủ yên

trong lỗ tai viêm chai màng nhĩ

Tiềm lực còn ngủ yên

trong ống mũi khò khè không nhận biết mùi thơm

Tiềm lực còn ngủ yên

trong lớp da biếng lười cảm giác

Năng động lên nào

từ mỗi tế bào từ mỗi giác quan

cố nhiên cần lưu ý tính năng động của cái lưỡi

* * *

Cần lưu ý

lời nói thật thà có thể bị buộc tội

lời nịnh hót dối lừa có thể được tuyên dương

đạo đức giả có thể thành dịch tả

lòng tốt lơ ngơ có thể lạc đường

Cần lưu ý

có cái miệng làm chức năng cái bẫy

sau nụ cười là lởm chởm răng cưa

có cái môi mỏng hơn lá mía

hôn má bên này bật máu má bên kia

có trận đánh úp nhau bằng chữ nghĩa

khái niệm bắn ra không biết lối thu về

Cần lưu ý

có lắm sự nhân danh lạ lắm

mượn áo thánh thần che lốt ma ranh

nhân danh thiện tâm làm điều ác đức

rao vị nhân sinh để bán món vị mình

Cần lưu ý

có lắm nghề lạ lắm

nghề mánh mung cứa cổ bóp hầu nhau

nghề chửi đổng, nghề ngồi lê, nghề vu cáo

nghề ăn cắp lòng tin và chẹt họng đồng bào

có cả nghề siêu nghề gọi là nghề không làm gì cả

thọc gậy bánh xe cũng một thứ nghề…

Bộ sưu tập những điều ngang trái ấy

phù chú ma tà ru tiềm lực ngủ mê

* * *

Tôi muốn được làm tiếng hát của em

tiếng trong sáng của nắng và gió

tiếng chát chúa của máy và búa

tiếng dẻo dai đòn gánh nghiến trên vai

tiếng trần trụi của lưỡi cuốc

lang thang

khắp đất nước

hát bài hát

ĐÁNH THỨC TIỀM LỰC…

(Tp. Hồ Chí Minh, 1980 – 1982 )

Trinh Trinh

Theo tiin.vn