Săn lùng những viên ngọc ‘chết chóc’

Si Thu Phyo đang tìm những viên đá quý còn sót lại thì cảm thấy mặt đất quanh mình rung chuyển. Chàng trai 21 tuổi này làm việc chăm chỉ tại một trong những mỏ ngọc lớn nhất thế giới, ở bang Kachin ở miền bắc Myanmar.

Anh chỉ là một trong hàng trăm người nhặt ngọc trong các hố ngày hôm đó. Anh cố gắng chạy khi vụ lở đất sụp đổ, nhưng trước khi anh có thể thoát ra, anh đã bị nhấn chìm bởi một đợt sóng nước, bùn và đá.

Si Thu ngã lăn lộn dưới nước. Anh kể: “Miệng tôi đầy bùn, những viên đá đập vào tôi và những cơn sóng xô đẩy tôi hết lần này đến lần khác. Tôi nghĩ rằng tôi sẽ chết!” Nhưng Si Thu đã bơi ra được. Trong bệnh viện, anh biết tin 7 người bạn thân nhất của mình đã không qua khỏi. Họ nằm trong số khoảng 200 người đã thiệt mạng trong vụ sạt lở tồi tệ nhất Myanmar. “Chúng tôi sống như anh em, thường ngủ chung giường”, Si Thu nói khẽ, nhớ lại những người bạn của mình.

Từ ngôi nhà chật chội, nơi chia sẻ với 9 thành viên trong gia đình, Si Thu có thể nhìn thấy ngọn núi nơi anh đang tìm đá quý ngày hôm đó. Anh nói: “Tôi cảm thấy có lỗi vì là người sống sót. “Tôi ước bi kịch này chỉ là một giấc mơ tồi tệ và khi tôi thức dậy sẽ không có trận lở đất và bạn bè của tôi trở lại”. Sạt lở đất chết người xảy ra gần như hàng năm trong mùa mưa tại các mỏ rộng lớn ở bang Kachin. Các mỏ sản xuất khoảng 70% lượng ngọc bích trên thế giới – một loại đá quý được người Trung Quốc thèm muốn và giao dịch trị giá hàng tỷ USD mỗi năm.

Gần 200 người chết trong tháng 7/2020 sau thảm họa lở đất tồi tệ nhất trong lịch sử Myanmar.

Trận lở đất tháng 7/2020 là kỷ lục nguy hiểm nhất. Không giống như một số lần trước, vụ việc kinh khủng được quay bằng điện thoại di động. Si Thu nói: “Truyền thông xã hội giúp cho mọi người biết được vụ việc. Nếu không có kết nối Internet và điện thoại ở đây, chính quyền và các công ty có thể nhắm mắt làm ngơ”.

Dưới áp lực, chính phủ Myanmar đã chỉ định một cơ quan điều tra, đứng đầu là Bộ trưởng Bộ Bảo tồn Tài nguyên và Môi trường Ohn Win để xác định trách nhiệm và bồi thường cho các gia đình nạn nhân. Kết quả điều tra chưa được công bố, nhưng Ohn Win đã chọc giận nhiều người đãi ngọc khi cho rằng những người chết là do “tham lam”. Ông nói rằng các mỏ đã chính thức đóng cửa cho mùa gió mùa và Chính phủ đã đưa ra cảnh báo về mưa lớn. “Đó là lòng tham”, ông nói!

Yan Naing Myo bị thương trong vụ lở đất.

Yan Naing Myo cũng ở trong hầm mỏ ngày hôm đó. Anh sống sót nhờ bám vào một thùng dầu rỗng. Những người khác bám vào xác chết trôi nổi, anh nói. Anh đã bị tổn thương sâu sắc bởi những lời của Bộ trưởng Môi trường. Yan Naing nói: “Chính phủ đã cử họ đi điều tra, nhưng họ chỉ đổ lỗi cho những người đãi ngọc. Điều này làm cho chúng tôi không vui giữa lúc chúng vẫn đang chịu nỗi đau mất mát”.

Yan Naing, 23 tuổi, có 14 mũi khâu trên đầu và những vết bầm tím trên cơ thể. Anh có bằng cử nhân văn học Myanmar và bắt đầu nhặt ngọc trong các mỏ vào những ngày nghỉ để “có tiền tiêu”. Sau khi tốt nghiệp, anh cảm thấy không có động lực và trở về mỏ. Bây giờ anh coi đó là công việc duy nhất có thể làm. Si Thu buộc thôi học khi lên 10 tuổi, sau khi Bão Nargis phá hủy ruộng lúa và sinh kế của gia đình anh năm 2008. Bây giờ 10 thành viên của gia đình sống cùng nhau gần khu mỏ. Si Thu thường thức dậy vào khoảng 5 giờ sáng và đi nhặt ngọc.

Vùng đất “vô chính phủ “

Những người làm công việc nhặt ngọc do tình trạng thất nghiệp và nghèo đói. Các nhà vận động cho biết họ làm việc trong khu vực nguy hiểm xung quanh mỏ vì chính phủ Myanmar buông lỏng quản lý khu vực này.

Paul Donowitz, nhà vận động chính của Global Witness, một cơ quan giám sát quốc tế theo dõi khai thác tài nguyên thiên nhiên, bình luận: “Đổ lỗi cho các nạn nhân không giải quyết được các vấn đề khiến họ có thể ở đó. Nguyên nhân thật sự là xung đột, thiếu luật pháp và các nhóm vũ trang”.

Các tòa nhà bị nghiền nát bởi vụ lở đất tháng 7/2020.

Các công ty liên kết với quân đội Myanmar, hay Tatmadaw, phần lớn kiểm soát ngành công nghiệp và hoạt động gần như bí mật, các nhà vận động cho biết. Các nhóm phiến quân vũ trang đang đòi quyền tự trị trong khu vực và các trùm ma túy cũng có phần lợi ích từ mỏ ngọc.

Donowitz nói: “Chúng tôi có bằng chứng cho thấy các nhóm vũ trang và quân đội thậm chí đang hợp tác tại các mỏ ngọc, trong khi đang có xung đột vũ trang trên chiến trường. Một thỏa thuận ngừng bắn trên toàn quốc mà chính phủ trung ương đang cố gắng đạt được có thể làm hỏng tất cả các lợi ích kinh tế của họ tại mỏ”.

Một phân tích năm 2019 của Viện Quản trị Tài nguyên thiên nhiên của nước này ước tính giá trị của ngọc được khai thác ở Myanmar ở khoảng 15 tỷ USD hàng năm, nhưng phần lớn được khai thác bất hợp pháp. “Nhà nước đang mất 80% đến 90% doanh thu từ mỏ ngọc”, Donowitz nói.

Hầu hết ngọc được khai thác ở bang Kachin được vận chuyển sang Trung Quốc. Khi Trung Quốc đã trở nên giàu có hơn, nhu cầu ngọc bích của nước này cũng tăng lên và loại ngọc đắt nhất có thể cao giá hơn vàng. Khi Si Thu tìm thấy một viên ngọc bích lớn, công ty khai thác hoặc các nhóm vũ trang, hoặc cả hai, sẽ lấy phần hoặc có khi chiếm cả viên ngọc.

Người tìm ngọc trong mỏ.

Si Thu nói và chỉ vào nơi xảy ra vụ lở đất: “Một trong những người bạn của tôi đã tìm thấy một viên đá quý lớn ở đây. Nhưng anh ấy đã ném nó xuống nước vì chán ngấy với cách chúng tôi bị đối xử. Chúng tôi không bao giờ có cơ hội”.

Một trong 4 công ty hoạt động trong khu vực xảy ra vụ lở đất là Kyauk Myat Shwe Pyi, được biết đến với tên địa phương là công ty khai thác Triple One. U Min Thu, một quan chức cấp cao của Bộ khai thác mỏ và thư ký của nhóm điều tra, xác nhận công ty này là liên doanh giữa Trung Quốc và Myanmar liên kết nối với nhóm vũ trang dân tộc Wa.

Nhu cầu ngọc bích được thúc đẩy gần như hoàn toàn bởi thị trường Trung Quốc.

“Các nhóm vũ trang đã thực hiện các thỏa thuận hòa bình với chính phủ và được phép đầu tư vào nước này”, ông nói. Và trong khi một luật năm 2019 cấm người nước ngoài đầu tư vào khai thác ngọc, các công ty khai thác của Trung Quốc có thể chỉ cần tạo ra các liên doanh, U Min Thu nói. Các cổ phiếu sau đó được chia ra. “Chính phủ sở hữu 25% và công ty 75%”, U Min Thu cho biết.

Trong nỗ lực tạo ra tính minh bạch cao hơn, chính phủ đã công bố thông tin vào cuối năm 2019 về quyền sở hữu các công ty khai thác và xung đột lợi ích tiềm năng.

Nhưng trong một báo cáo phân tích dữ liệu, Global Witness tìm thấy 8 trong số 163 công ty tham gia cho biết họ có chủ sở hữu có quan hệ chặt chẽ với các quan chức quân sự cấp cao hoặc lãnh đạo các nhóm vũ trang. Theo báo cáo của Global Witness, các mục nhập cho công ty MEHL thuộc sở hữu của quân đội Myanmar là “không đầy đủ và không chính xác”, và công ty khai thác Triple One hoàn toàn không có trong danh sách.

“Hy vọng đang mờ dần”

Tại nơi xảy ra vụ lở đất đã giết chết bạn bè của Si Thu, hoa và nhang được đặt vào cuối tháng 7-2020 trên vùng đất đen xám, trong một buổi lễ tưởng niệm người chết và người mất tích. Dịch vụ được dẫn dắt bởi một trong những nhà sư nổi tiếng nhất của đất nước, Sitagu Sayadaw. Hơn 200 tu sĩ, cùng với hàng trăm người khác, tụng kinh theo nghi thức Phật giáo, để người chết có thể được tái sinh vào một cuộc sống mới tốt đẹp hơn.

Lễ cầu siêu diễn ra tại địa điểm xảy ra thảm họa.

Trong đám đông dự lễ cầu siêu có Daw Mu Mu, người đã đi 20 giờ từ Mandalay để tìm Ko Yarzar – đứa con trai 37 tuổi mất tích của mình.

“Mỗi khi tôi nghe tin một thi thể khác được tìm thấy, tôi liền chạy xuống hố để xem”, bà nói. Đầu gối của bà bị sưng lên khi leo lên xuống. Bà cần tìm thi thể của con trai mình để nhận được khoản bồi thường 3.500.000 Kyat (2.500 USD) từ chính phủ và các cơ quan viện trợ.

Bà nói: “Tôi biết con mình đã chết và hy vọng tìm thấy thi thể con đang mờ dần. Bây giờ, tôi ngủ trong phòng của con trai tôi với tâm trạng đầy đau buồn, cố gắng làm sống lại những ký ức tốt đẹp và an ủi bản thân với bộ quần áo đứa con mặc khi còn sống”.

Một tháng sau thảm họa, mọi người bắt đầu quay trở lại mỏ. Trong số những người tìm đường trở lại làm việc là những đứa trẻ phải đi bên cạnh cha mẹ, tìm kiếm viên đá quý trên vách đá mỏng manh và biết những vách đá có thể sụp đổ xung quanh chúng bất cứ lúc nào.

Vào một ngày mưa tháng 7, 10 ngày sau trận lở đất, Si Thu đi bộ trở lại mỏ. Anh đang chờ vết thương của mình lành lại để nhanh chóng trở lại làm việc. Đứng ở rìa của cái hố nơi bạn bè đã chết, anh nói: “Lần sau tôi sẽ chạy trước khi những điều tồi tệ xảy ra”.