Những tấm khiên bảo vệ nguồn nước ngọt quý giá trước biến đổi khí hậu – Bài 1: Cơn khát cận kề
“Mất nửa ngày để đi lấy nước. Cháu không còn thời gian để học”, cô gái Suman (18 tuổ.i) sống tại làng Rajola, Bundelkhand (Ấn Độ) than phiền.
Người dân lấy nước sinh hoạt tại điểm cấp nước của Chính phủ ở Hyderabad, Ấn Độ, ngày 22/3. Ảnh: AFP/TTXVN
Cả làng chỉ có một cái bơm tay, cách chỗ Suman ở nửa km. Hàng ngày cô phải đi đến đó từ 2 đến 3 lần. Có thời điểm, sau khi Suman chật vật dùng tay bơm gần nửa tiếng đồng hồ, chỉ có ít nước chảy ra. Bởi tình trạng thiếu nước trầm trọng, Suman buộc phải bỏ học từ nhiều năm trước.
Đây là minh chứng cho thấy tác động từ tình trạng thiếu nước lên nhiều mặt của đời sống con người, với biến đổi khí hậu là một trong những tác nhân chính.
Biến đổi khí hậu – kẻ thù của nguồn nước
Nước và biến đổi khí hậu có mối liên hệ chặt chẽ. Hầu hết tác động của biến đổi khí hậu đều liên quan đến nước. Đặc biệt, biến đổi khí hậu đang làm trầm trọng thêm tình trạng khan hiếm nước.
Charles Iceland, giám đốc toàn cầu về nước thuộc Chương trình Thực phẩm, Rừng, Nước và Đại dương của của Viện Tài nguyên thế giới (WRI) đán.h giá: “Tác động trực tiếp lớn nhất của biến đổi khí hậu đối với con người trên khắp thế giới chính là nước”. Nhà thủy văn học Fred Hattermann tại Viện Nghiên cứu Tác động Khí hậu Potsdam (Đức) phân tích, trước hết, nhiệt độ càng tăng thì nước sẽ bốc hơi càng nhiều.
Đến năm 2050, năm tỷ người, tương đương khoảng 2/3 dân số thế giới, có nguy cơ rơi vào tình trạng thiếu nước ngọt tối thiểu trong một tháng mỗi năm. Đây là dự đoán đáng báo động nằm trong báo cáo năm 2018 của Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) của Liên hợp quốc.
Theo LHQ, ngay ở thời điểm này, khoảng hai tỷ người trên toàn thế giới không được tiếp cận với nước uống an toàn và khoảng một nửa dân số thế giới phải đối mặt với tình trạng khan hiếm nước nghiêm trọng ít nhất một lần trong năm. Những con số này dự kiến sẽ tăng lên do biến đổi khí hậu và tăng trưởng dân số.
Video đang HOT
Đáng chú ý, chỉ 0,5% lượng nước trên Trái Đất là nước ngọt có sẵn và có thể sử dụng được. Nguồn cung nước bao gồm nước bề mặt (sông, hồ, hồ chứa) và nước ngầm. Biến đổi khí hậu đang tác động nguy hiểm đến nguồn cung này. Trong hai mươi năm qua, trữ lượng nước trên mặt đất, bao gồm độ ẩm của đất, tuyết và băng, đã giảm với tốc độ 1 cm mỗi năm, gây ra rủi ro lớn cho an ninh nước.
Các chuyên gia của LHQ dự đoán, với mỗi lần tăng nhiệt độ trung bình toàn cầu 1 độ C, nguồn nước tái tạo sẽ giảm 20%.
Trong bối cảnh đó, nhu cầu về nước trên toàn cầu đã tăng gấp đôi kể từ năm 1960. Một phân tích của Viện Tài nguyên Thế giới vào tháng 8/2023 cho thấy 25 quốc gia, trong đó có Ấn Độ, Iran, Mexico và Nam Phi, hiện phải đối mặt với “căng thẳng nước cao độ” hàng năm. Những quốc gia này sử dụng hơn 80% nguồn cung cấp nước tái tạo của họ để phục vụ tưới tiêu, chăn nuôi, công nghiệp và các nhu cầu sinh hoạt khác. Vì vậy, ngay cả một đợt hạn hán ngắn hạn cũng có thể khiến những nơi này đứng trước nguy cơ thiếu nước.
Hậu quả ngoài tầm kiểm soát
Người mẹ cho con nhỏ uống nước tại thị trấn Nyanzale, Bắc Kivu, CHDC Congo. Ảnh: AFP/TTXVN
Biến đổi khí hậu với căng thẳng về nước kéo dài có thể tác động tàn phá đến sức khỏe cộng đồng và phát triển kinh tế. Phần lớn (khoảng 70%) lượng nước ngọt trên thế giới được sử dụng cho nông nghiệp, phần còn lại được phân chia cho mục đích công nghiệp (19%) và sinh hoạt (11%).
Khan hiếm nước thường khiến nông nghiệp lao đao. Do đó, nó đ.e dọ.a khả năng tiếp cận lương thực của cộng đồng. Các quốc gia mất an ninh lương thực sẽ phải chiến đấu với nạn đói, trong đó tr.ẻ e.m có nguy cơ mắc các bệnh bắt nguồn từ suy dinh dưỡng hoặc các bệnh mãn tính do chế độ ăn, chẳng hạn như tiểu đường.
Nhiệt độ tăng do biến đổi khí hậu khiến nước ấm hơn, “mở đường” cho tảo và vi khuẩn có hại phát triển. Chúng có thể hình thành độc tố gây hại cho con người, động vật và môi trường. Tần suất và độ cực đoan ngày càng tăng của các thảm họa thiên nhiên cũng có thể dẫn đến ô nhiễm nguồn nước. Ví dụ như bão và lũ lụt cuốn theo các chất ô nhiễm và độc hại vào sông, hồ, thấm vào tầng ngậm nước ngầm. Điều này dẫn đến ô nhiễm nguồn nước và giế.t chế.t các loài thủy sản.
Biến đổi khí hậu khiến nước biển dâng cao đi kèm với nguy cơ gia tăng xâm nhập mặn. Uống nước có chứa 2% nước biển có thể làm tăng huyết áp và gây hại cho thận. Nếu nước mặn xâm nhập vào đường ống cung cấp nước, nó có thể ăn mòn đường ống và hình thành các sản phẩm phụ khử trùng độc hại trong các nhà máy xử lý nước. Sản phẩm phụ khử trùng hình thành khi các chất khử trùng phản ứng với thành phần hữu cơ có trong nước.
Xâm nhập mặn còn làm giảm tuổ.i thọ của cầu đường và các cơ sở hạ tầng khác. Nó được cho đã góp phần gây ra vụ sập chung cư Champlain Towers South ở Surfside, bang Florida (Mỹ) năm 2021. Xâm nhập mặn còn làm thay đổi hệ sinh thái, tạo ra những khu rừng ma do cây chế.t hàng loạt.
Nông dân cày ruộng trên vùng đất khô cằn ở tỉnh Badghis, Afghanistan. Ảnh: AFP/TTXVN
Tình trạng khan hiếm nước còn gây căng thẳng chính trị. Ví dụ như ở miền Nam nước Đức, tranh chấp pháp lý về nước đã tăng gấp đôi trong hai thập niên qua. Và tại Pháp, căng thẳng giữa các nhà bảo vệ môi trường và nông dân về việc xây dựng các hồ chứa nước vào tháng 3/2023 dẫn đến đụng độ bạo lực. Các hồ chứa này nhằm giúp nông dân đối mặt với điều kiện khô hạn hơn vào mùa hè bằng cách bơm nước ngầm vào mùa đông, rồi dùng chúng để tưới tiêu vào mùa hè. Tuy nhiên, các nhóm hoạt động vì môi trường cho rằng nên thực hiện các bước để cắt giảm lượng nước sử dụng. Đầu năm 2023, một nghiên cứu sử dụng dữ liệu vệ tinh cho thấy châu Âu đã phải chịu hạn hán nghiêm trọng kể từ năm 2018. Nhiệt độ tăng do biến đổi khí hậu gây khó khăn cho khả năng phục hồi, khiến Lục địa già mắc kẹt trong một chu kỳ nguy hiểm với nguồn nước trở nên bấp bênh hơn bao giờ hết.
Các nhà quản lý đang “đau đầu” trong việc đưa ra quyết định về phân phối nước bởi phải cân bằng hài hòa nhu cầu sử dụng nước khác nhau từ ngành nông nghiệp, công nghiệp, sinh hoạt của người dân và môi trường, trong bối cảnh nguồn nước hứng chịu nhiều rủi ro từ biến đổi khí hậu.
Có thể thấy, việc dự đoán số phận tài nguyên nước toàn cầu dựa trên kịch bản khí hậu trong tương lai là vô cùng quan trọng để phát triển các chiến lược thích ứng.
Không chỉ có các cơ quan quản lý, chính mỗi cá nhân cũng cần chung tay hành động để bảo vệ nước – nguồn sống quan trọng của nhân loại.
Chia sẻ hòa bình nguồn 'huyết mạch' của nhân loại
Như khẳng định của Tổng Thư ký Liên hợp quốc (LHQ) Antonio Guterres, "nước là huyết mạch của thế giới", đây là nguồn tài nguyên đặc biệt quan trọng, quyết định sự tồn vong và an sinh của nhân loại bởi con người không thể sống thiếu nước quá 3 ngày.
Tiếp cận nguồn nước cũng là quyền cơ bản của con người, là điều kiện tiên quyết đối với phát triển bền vững, hòa bình và thịnh vượng.
Người dân lấy nước sinh hoạt tại vòi nước công cộng ở Khan Younis, Dải Gaza, ngày 26/10/2023. Ảnh: THX/TTXVN
Thế nhưng, biến đổi khí hậu cùng dân số tăng nhanh đã khiến huyết mạch này ngày càng suy thoái, cạn kiệt, đẩy thế giới đối mặt với cuộc khủng hoảng nước chưa từng có. Diễn đàn Kinh tế thế giới (WEF) coi khủng hoảng nước là một trong 5 rủi ro hàng đầu đối với thế giới xét về tác động, trong khi giới chuyên gia nhận định tầm quan trọng của nước sẽ sớm vượt dầu mỏ trong những thập niên tới.
Nhìn từ không gian, nước chiếm đa số hành tinh Xanh, bao phủ tới 3/4 diện tích bề mặt, song khoảng 97% là nước mặn, con người không thể uống hoặc dùng để sản xuất nông nghiệp. Trong số 3% lượng nước ngọt còn lại, có tới hơn 2/3 bị đóng băng trong các chỏm băng và sông băng. Như vậy, chỉ còn chưa đến 1% lượng nước ngọt có thể dùng để duy trì sự sống trên Trái Đất, tồn tại ở sông, hồ, tầng chứa nước ngầm, băng trên mặt đất... Đáng nói là nguồn cung hữu hạn này lại không phân bố đồng đều. Chẳng hạn, nếu trữ lượng nước trong tự nhiên ở Iceland là 500.000 m3/người/năm, thì con số này ở Dải Gaza chỉ dưới 60 m3. Một báo cáo của LHQ cho thấy trong khi 2 tỷ người sống ở những quốc gia mà lượng nước được sử dụng nhiều hơn lượng có sẵn trong tự nhiên, có tới 4 tỷ người phải đối mặt với tình trạng khan hiếm nước nghiêm trọng ít nhất mỗi năm một lần.
Nước đã hữu hạn lại thường xuyên bị tình trạng biến đổi khí hậu và gia tăng dân số đ.e dọ.a. Chỉ trong 20 năm, Trái Đất đã mất khoảng 20% lượng nước ngọt sẵn có và nếu không hành động ngay, tỷ lệ này sẽ tăng lên hơn 30% vào năm 2050. Viện Tài nguyên Thế giới (WRI) khẳng định: "Thế giới đang đối mặt một cuộc khủng hoảng nước sạch chưa từng có và đang ngày càng trở nên trầm trọng hơn, khi đi kèm các hệ lụy của quá trình biến đổi khí hậu". Ngay cả kịch bản "lạc quan" về việc thế giới có thể khống chế đà tăng nhiệt của Trái Đất ở mức 1,3 đến 2,4 độ C so với thời kỳ tiề.n công nghiệp, thì dự báo đến năm 2050, vẫn có thêm 1 tỷ người phải sống trong điều kiện thiếu nước đặc biệt nghiêm trọng.
Thống kê cho thấy nhu cầu về nước đã tăng hơn gấp đôi kể từ năm 1960 và nhu cầu này có thể tăng thêm 20 - 25% vào năm 2050, trong bối cảnh dân số thế giới hiện hơn 8 tỷ người được dự báo "cán mốc" 9,6 tỷ người vào năm 2050. Ít nhất 25 quốc gia, chiếm 25% dân số thế giới, đang phải đối mặt với "tình trạng căng thẳng về nước cực kỳ cao" - tức đang sử dụng gần như toàn bộ lượng nước mình có. Tính riêng mùa hè 2023, khan hiếm nước đã ảnh hưởng đến 11% dân số Liên minh châu Âu (EU), trong khi tỷ lệ này tại Nam Á là hơn 74% và tại Trung Đông - Bắc Phi là 83%. Do đó, dù tiếp cận nguồn nước là quyền của con người, song vẫn có tới hơn 2 tỷ người trên thế giới đang phải sống trong tình trạng thiếu nước sạch; gần 800 triệu người không được tiếp cận với nước sạch ngay gần nơi mình sinh sống, hàng triệu tr.ẻ e.m phải đi bộ nhiều km mỗi ngày để lấy nước;...
Khan hiếm nước kéo theo một loạt hệ lụy khác từ sức khỏe, đến an ninh lương thực, thậm chí là xung đột. Ô nhiễm và thiếu khả năng tiếp cận nước sạch là nguyên nhân khiến 1,4 triệu người t.ử von.g mỗi năm và 74 triệu người bị giảm tuổ.i thọ do các bệnh liên quan đến nước ô nhiễm, như đau mắt đỏ, tả, thương hàn, lỵ, tiêu chảy, viêm gan A... Bản đồ dự báo phân bổ nước của WRI nhấn mạnh nguy cơ đối với an ninh lương thực, khi 60% số cây trồng cần tưới tiêu đang bị đ.e dọ.a bởi tình trạng căng thẳng về nước ở mức "cực kỳ cao". Ô nhiễm, lũ lụt, hạn hán, thiếu nguồn nước vô hình trung đã đẩy giá lương thực leo thang, đ.e dọ.a trực tiếp tới cuộc sống của những người có thu nhập thấp, kéo theo nguy cơ bất ổn xã hội. Cũng vì khan hiếm nước nên những căng thẳng liên quan đã bùng phát, thậm chí là châm ngòi cho xung đột.
Theo thống kê của Viện Nghiên cứu Thái Bình Dương (Mỹ) năm 2019, với 286 dòng sông quốc tế và 468 tầng chứa nước xuyên biên giới, và hơn 3 tỷ người trên toàn thế giới phụ thuộc vào nguồn nước xuyên biên giới, các vụ xung đột liên quan đến nước đã tăng gấp đôi trong vòng 10 năm qua. Căng thẳng về khả năng tiếp cận nguồn nước bùng phát trên cả 5 châu lục, từ vùng Sahel châu Phi, đến lưu vực sông Danube ở châu Âu; lưu vực sông Tigre và sông Euphrates giữa Thổ Nhĩ Kỳ, Syria và Iraq; sông Indus giữa Ấn Độ và Pakistan; thậm chí cả sông Colorado chảy qua Mỹ và Mexico.
Ông Abou Amani, Giám đốc phụ trách mảng khoa học về nước tại Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa LHQ (UNESCO), khẳng định: "Nhu cầu về nước tăng sẽ ngày càng tạo ra áp lực về nguồn nước và thật không may, các căng thẳng ngày càng gia tăng". Tình hình sẽ càng trở nên nghiêm trọng hơn nếu nước trở thành vũ khí trong xung đột vũ trang, là phương tiện để giành hoặc duy trì quyền kiểm soát lãnh thổ và dân cư hoặc để gây áp lực cho các nhóm đối thủ.
LHQ đã lựa chọn chủ đề "Nước cho hòa bình" trong Ngày Nước thế giới (22/3) năm nay nhằm nhấn mạnh tính cấp thiết của việc đoàn kết để bảo vệ và bảo tồn nguồn tài nguyên quý giá này. Theo giới chuyên gia, chỉ có cách cùng nhau hành động mới có thể cân bằng quyền con người và nhu cầu của mọi người về nước, để nước thực sự là động lực ổn định và là chất xúc tác cho sự phát triển bền vững. Trong bối cảnh có tới 153 quốc gia chia sẻ tài nguyên nước, song chỉ 24 nước báo cáo có thỏa thuận hợp tác về toàn bộ nguồn nước chung, việc tăng cường hợp tác xuyên biên giới, tham gia và thực hiện Công ước về Luật sử dụng các nguồn nước liên quốc gia LHQ sẽ giúp quản lý tài nguyên nước chung một cách bền vững.
Sản xuất và sinh hoạt của người dân nông thôn tỉnh Cà Mau (Việt Nam) phụ thuộc vào nước mưa và nước ngầm. Ảnh: Huỳnh Thế Anh/TTXVN
Là quốc gia có hệ thống sông, suối dày đặc (3.450 sông, suối chiều dài từ 10 km trở lên, trong đó có 405 sông, suối liên tỉnh gồm cả sông xuyên biên giới), Việt Nam nhận thức rõ tầm quan trọng của việc đoàn kết, hợp tác, chia sẻ nguồn tài nguyên nước quý giá. Việt Nam cũng là quốc gia đầu tiên trong Hiệp hội Các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) tham gia Công ước về nước của LHQ - Công ước toàn cầu đầu tiên điều chỉnh khá toàn diện quan hệ giữa các quốc gia trong việc bảo đảm sử dụng nguồn nước liên quốc gia một cách công bằng, hợp lý giữa thượng lưu và hạ lưu. Năm 2023, Quốc hội Việt Nam đã thông qua Luật Tài nguyên nước sửa đổi nhằm quản lý tổng hợp, thống nhất, bảo đảm an ninh nguồn nước, khai thác sử dụng trên cơ sở hài hòa lợi ích.
Tổng Thư ký LHQ Guterres nhấn mạnh: "Chúng ta cần đoàn kết và sử dụng nước vì hòa bình, đặt nền móng cho một ngày mai ổn định và thịnh vượng hơn".
Mục tiêu đó chỉ đạt được khi các nước hành động dựa trên nhận thức rằng nước không đơn giản chỉ là tài nguyên để sử dụng và cạnh tranh, mà còn là quyền của con người, là yếu tố quyết định hòa bình trên thế giới.
Chủ tịch COP28 kêu gọi thế giới hành động hơn nữa Thế giới cần chi hàng nghìn tỷ USD nhằm thúc đẩy quá trình chuyển đổi xanh và giải quyết vấn đề nóng lên toàn cầu. Chủ tịch Hội nghị COP28 Sultan Al Jaber phát biểu tại một hội nghị ở New York, Mỹ ngày 19/9/2023. Ảnh: AFP/TTXVN Đây là lời kêu gọi của Chủ tịch Hội nghị lần thứ 28 Các bên tham...