Lắt léo chữ nghĩa: Thượng đỉnh là gì?

Từ điển tiếng Việt của Trung tâm Từ điển học (Vietlex) do Hoàng Phê chủ biên giảng thượng đỉnh là ‘đỉnh cao nhất’ rồi liền sau đó là thí dụ hội nghị thượng đỉnh với chú thích trong ngoặc đơn là ‘hội nghị cấp cao nhất’.

Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Triều Tiên Kim Jong-un tại thượng đỉnh Mỹ – Triều diễn ra ở Hà Nội ngày 27.2 – ẢNH: GIA HÂN

Lời giảng này không thực sự xác đáng. Trong tiếng Việt hiện đại, dù là ngôn ngữ văn học hay khẩu ngữ, hai tiếng thượng đỉnh cũng rất ít được dùng với cái nghĩa là “đỉnh cao nhất”. Đây chủ yếu là một thuật ngữ chính trị, như trong thí dụ hội nghị thượng đỉnh mà chính quyển từ điển này đã cho. Nhưng lời chú giải trong ngoặc đơn của nó thì cũng chẳng thỏa đáng tí nào. “Cấp cao nhất” là một cách diễn đạt rất mơ hồ. Cấp cao nhất của một bộ dĩ nhiên là bộ trưởng, nhưng chẳng có ai gọi Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 51 tại Singapore vừa qua (2018), chẳng hạn, là “hội nghị thượng đỉnh” cả.

Thượng đỉnh chỉ dùng cho các cuộc hội nghị của các nguyên thủ quốc gia hoặc người đứng đầu chính phủ mà thôi. Đây là một hình thức sao phỏng (loan translation) dùng để dịch danh từ summit của tiếng Anh, thường được giảng một cách đơn giản là “a meeting between heads of government” (hội nghị giữa những người đứng đầu chính phủ), còn chi tiết hơn thì là “an international meeting of heads of state or government, usually with considerable media exposure, tight security, and a prearranged agenda” (hội nghị quốc tế của những người đứng đầu quốc gia hoặc chính phủ, có truyền thông đưa tin rộng rãi, an ninh thắt chặt và một nghị trình được sắp xếp trước). Summit là dạng tắt của summit meeting, cũng gọi là summit conference (ít dùng hơn), đều có nghĩa là “hội nghị thượng đỉnh”.

Thượng đỉnh là một cách dịch của riêng tiếng Việt, hoàn toàn không dính dáng gì đến tiếng Hán. Vì thế, việc từ điển Hoàng Phê dùng hai chữ Hán [] để chú thích cho mục thượng đỉnh là một việc làm vô lý và hoàn toàn vô ích. Trong tiếng Hán thì “hội nghị thượng đỉnh” là thủ não hội nghị [], nói tắt thành thủ não [], hoặc cao phong hội nghị [í92;], nói tắt thành phong hội [í92;]. Trung Quốc cấm văn võng [È13;] có chuyên mục [] “ Mỹ Triều thủ não“. Còn BBC News (Trung văn) ngày 28.2.2019 thì chạy tít [Õ35;í92;] “Kim Chính Ân hòa Đặc Lãng Phổ Việt Nam Hà Nội phong hội”(Donald Trump được phiên âm thành Đặc Lãng Phổ).

Nhưng có ý kiến cho rằng cách dùng thượng đỉnh cũng không hợp lý vì “thượng đã là đỉnh rồi nên thượng đỉnh là thượng lên đỉnh”. Đây là một cách nói thiếu suy nghĩ vì với cách hiểu này thì thượng đỉnh (chữ [] lẽ ra phải đọc là thướng thì mới có nghĩa là “lên”) sẽ là một ngữ vị từ, tức là một cấu trúc cú pháp do vị từ động làm trung tâm.

Còn thượng đỉnh ở đây lại là một danh ngữ chính phụ mà thượng là định ngữ còn đỉnh là bị định ngữ, làm trung tâm của danh ngữ. Phải là danh ngữ thì thượng đỉnh mới được dùng để dịch danh từ summit của tiếng Anh chứ. Nó không phải là kết quả của một cách tạo từ sai trái, mà được tạo ra theo cái mẫu của danh ngữ Thượng đế.

Thượng trong thượng đỉnh cũng có vai trò và ý nghĩa y như Thượng trong Thượng đế. Nếu muốn nói thượng đỉnh bị đặt sai thì phải chứng minh rằng Thượng đếcũng là một cách đặt sai.

Theo thanhnien