Đường kách mệnh và tư tưởng Hồ Chí Minh

95 năm trước, năm 1927, trên trang bìa của tác phẩm ‘Đường kách mệnh’ – cuốn sách đầu tiên được xuất bản dùng để huấn luyện lý luận cho thanh niên cách mạng nước ta, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trích dẫn luận điểm của V.I.

Lênin: ‘Không có lý luận cách mệnh thì không có cách mệnh vận động… Chỉ có theo lý luận cách mệnh tiền phong, đảng cách mệnh mới làm nổi trách nhiệm cách mệnh tiền phong’.

Cũng từ thời điểm này, trong tiến trình tổ chức, xây dựng Đảng và dẫn đường cho dân tộc, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn đề cập tới tầm quan trọng của lý luận đối với Đảng Cộng sản.

Chủ tịch Hồ Chí Minh ký tuyên bố chung tại Hội nghị 81 Đảng Cộng sản và Công nhân quốc tế họp ở Mátxcơva, tháng 11/1960. Ảnh: Tư liệu

1.

Để cho cán bộ, đảng viên hiểu rõ vị trí, vai trò của lý luận, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường đặt câu hỏi lý luận là gì và nhiều lần làm rõ hơn về khái nệm này.

Năm 1947, sau 20 năm ra đời của tác phẩm Đường kách mệnh, trong tác phẩm Sửa đổi lối làm việc, trả lời câu hỏi trên, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết: “Lý luận là đem thực tế trong lịch sử, trong kinh nghiệm, trong các cuộc đấu tranh, xem xét, so sánh thật kỹ lưỡng, rõ ràng, làm thành kết luận. Rồi lại đem nó chứng minh với thực tế. Đó là lý luận chân chính”. Cũng trong tác phẩm này, Người đã giải thích: “Lý luận do kinh nghiệm cách mạng ở các nước và trong nước ta, do kinh nghiệm từ trước và kinh nghiệm hiện nay gom góp phân tích và kết luận những kinh nghiệm đó thành ra lý luận”.

Năm 1957, sau 30 năm tác phẩm Đường kách mệnh và 10 năm sau tác phẩm Sửa đổi lối làm việc, trong diễn văn khai mạc lớp lý luận cao cấp, Người đã đưa ra định nghĩa khái quát hơn: “Lý luận là sự tổng kết những kinh nghiệm của loài người, là tổng hợp những tri thức về tự nhiên và xã hội tích trữ lại trong quá trình lịch sử. Lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin là sự tổng kết kinh nghiệm của phong trào công nhân từ trước đến nay của tất cả các nước. Nó là: “Khoa học về các quy luật phát triển của tự nhiên và xã hội; khoa học về cách mạng của quần chúng bị áp bức và bị bóc lột; khoa học về thắng lợi của chủ nghĩa xã hội ở tất cả các nước; khoa học về xây dựng chủ nghĩa cộng sản”.

Có thể thấy sự nhất quán trong quan niệm Hồ Chí Minh về nội dung của khái niệm lý luận. Theo thời gian, từ năm 1927 đến năm 1947 và năm 1957, định nghĩa về lý luận của Người được từng bước hoàn chỉnh với những bổ sung về nội dung, nhưng chỉ để làm rõ hơn nội hàm của khái niệm lý luận. Điều đó thể hiện quá trình phát triển theo thời gian của khái niệm lý luận trong tư duy Hồ Chí Minh.

Như vậy, theo Hồ Chí Minh, lý luận là sự tổng kết kinh nghiệm, là sự tổng hợp các tri thức với phạm vi:

- Xét về không gian là của toàn nhân loại;

- Xét về thời gian là cả lịch sử của loài người;

- Xét về nội dung là kinh nghiệm và tri thức cả trong lĩnh vực tự nhiên và xã hội được tích trữ trong lịch sử.

Từ đó có thể thấy, quan niệm lý luận của Chủ tịch Hồ Chí Minh có phạm vi rộng lớn về không gian, thời gian, về nội dung của kinh nghiệm và tri thức nhân loại và chủ nghĩa Mác – Lênin xét trên góc độ cấu thành của lý luận, chỉ là một bộ phận về cả không gian và thời gian cũng như nội dung của nó. Những vấn đề trên đây chỉ rõ tính tương đối của phạm vi khái niệm lý luận và vì thế, theo quan niệm Hồ Chí Minh, lý luận là một khái niệm mở, một khái niệm của sự phát triển, đòi hỏi sự phát triển lý luận theo thời gian. Chỉ có quan niệm như vậy mới xác định đúng phạm vi nội dung trong công tác nghiên cứu, học tập lý luận. Và chỉ trên cơ sở đó, trong nghiên cứu mới có được sự tổng kết kinh nghiệm và tổng hợp tri thức của nhân loại một cách đúng đắn theo thời gian để hình thành lý luận mà không bỏ sót bất cứ kinh nghiệm và tri thức nào của nhân loại và việc học tập lý luận mới có nội dung đầy đủ theo đúng nghĩa của khái niệm này.

Cuốn Đường Kách mệnh (in đầu năm 1927) đang lưu giữ tại Bảo tàng Cách mạng Việt Nam (nay là Bảo tàng Lịch sử quốc gia)

2.

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhiều lần khẳng định vị trí, vai trò của lý luận, mà trước hết, từ trong tác phẩm Đường kách mệnh, khi được nhìn nhận theo 2 góc độ căn bản nhất: đối với vận động cách mạng và đối với đảng cách mạng.

Theo luận điểm của V.I. Lênin, Hồ Chí Minh viết: “Lý luận rất quan trọng, Lê nin nói “không có lý luận cách mạng thì không thể có vận động cách mạng” và Người giải thích: “Lý luận sở dĩ quan trọng là vì nó dạy ta hành động”; “Lý luận như cái kim chỉ nam, nó chỉ phương hướng cho chúng ta trong công việc thực tế”; “Có lý luận thì mới hiểu được mọi việc trong xã hội, trong phong trào để chủ trương cho đúng, làm cho đúng”.

Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng, “Không có lý luận thì lúng túng như nhắm mắt mà đi”; “Vì kém lý luận, cho nên gặp mọi việc không biết xem xét cho rõ, cân nhắc cho đúng, xử trí cho khéo. Không biết nhận rõ điều kiện hoàn cảnh khách quan, ý mình nghĩ thế nào làm thế ấy. Kết quả thường thất bại”.

Xét về vai trò của lý luận đối với tiến trình vận động của phong trào cách mạng của giai cấp công nhân, Người viết: “Ở giai đoạn đầu tiên, giai cấp vô sản tự động đấu tranh, phá hoại máy móc, thì giai cấp vô sản mới hiểu biết chủ nghĩa tư bản bằng cảm giác, họ mới thấy một phía của hiện tượng và mối quan hệ bên ngoài của chủ nghĩa tư bản. Lúc đó giai cấp vô sản chỉ là “giai cấp tự nhiên”.

Đến giai đoạn thứ hai, vô sản đấu tranh về kinh tế, chính trị một cách có ý thức, có tổ chức, nhờ có kinh nghiệm thực hành. Khi Mác và Ănghen đã dùng phương pháp khoa học tổng kết những kinh nghiệm ấy mà đúc thành lý luận Mác thì vô sản mới hiểu biết bản chất của chủ nghĩa tư bản, hiểu biết quan hệ giai cấp bóc lột, hiểu biết nhiệm vụ của mình. Lúc đó, vô sản trở nên “giai cấp vì mình”.

Bằng cách phân tích từ thực tiễn lịch sử của dân tộc ta, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ ra rằng, khi chưa có lý luận dẫn đường, cuộc đấu tranh tranh của dân tộc ta chỉ dừng lại ở các cuộc khởi nghĩa của những nhóm Cần Vương và những nhóm tiểu tư sản cách mạng và cuối cùng thất bại. Người cho rằng, chỉ sau khi Thanh niên cách mạng bắt đầu tuyên truyền và tổ chức nhân dân, cách mạng nước ta bắt đầu có sự phát triển mới. Nhờ có lý luận, phong trào cách mạng của giai cấp công nhân, của dân tộc đi từ “tự phát” đến “tự giác”. Theo Người, sở dĩ được như vậy là do “Lý luận làm cho quần chúng giác ngộ, bày cho quần chúng tổ chức, động viên quần chúng để đấu tranh cho đúng. Nhờ lý luận mà quần chúng hiểu rõ nguyên nhân vì sao mà cực khổ, thấy rõ đường lối đấu tranh để giải phóng mình, hiểu rõ phương pháp đấu tranh với địch. Có lý luận soi đường thì quần chúng hành động mới đúng đắn, mới phát triển được tài năng và lực lượng vô cùng tận của mình”.

Lý luận cách mạng không phải là giáo điều, nó là kim chỉ nam cho hành động cách mạng; và lý luận không phải là một cái gì cứng nhắc, nó đầy tính sáng tạo; lý luận luôn luôn cần được bổ sung bằng những kết luận mới rút ra từ thực tiễn sinh động.

Phát triển luận điểm của Lê nin là chỉ có theo lý luận cách mệnh tiền phong, đảng cách mệnh mới làm nổi trách nhiệm cách mệnh tiền phong, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ rõ vị trí thứ 2 trong 12 điều khẳng định Tư cách của Đảng chân chính cách mạng là vấn đề “Cán bộ của đảng phải hiểu biết lý luận cách mạng, và lý luận cùng thực hành phải luôn đi đôi với nhau” . Điều đó cho thấy, lý luận có vị trí, vai trò to lớn đối với uy tín của một đảng tiên phong cách mệnh và trách nhiệm của cán bộ đảng viên là phải học tập để khẳng định vai trò tiên phong của Đảng.

Yêu cầu cấp thiết của việc trang bị lý luận cho cán bộ, đảng viên được tiến hành ngay từ thời kỳ vận động tiến tới thành lập Đảng khi Chủ tịch Hồ Chí Minh tổ chức các lớp học để huấn luyện lý luận cho lớp thanh niên yêu nước của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên vào nửa cuối thập kỷ thứ hai của thế kỷ XX để đưa lý luận vào phong trào công nhân, phong trào yêu nước Việt Nam nhằm chuẩn bị về mặt tư tưởng cho sự ra đời của Đảng, nhưng đồng thời cũng là trang bị lý luận cho đội ngũ cán bộ chủ chốt của Đảng để tiến hành lãnh đạo cách mạng sau này.

Trong báo cáo đầu tiên với Quốc tế Cộng sản về sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam (18/2/1930) và sau đó là một loạt thư gửi các đảng cộng sản ở châu Âu và Ban Phương Đông của Quốc tế Cộng sản, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói về tình trạng hiểu biết về lý luận rất thấp của những người cộng sản Việt Nam lúc đó: “Đa số các đồng chí, ngay cả những đồng chí có trách nhiệm, cũng không hiểu thật rõ cách mạng tư sản là gì. Các đồng chí ấy nhắc đi nhắc lại những chữ ấy mà không hiểu nghĩa. Vì không giải thích được cho công nhân và nông dân, cho nên các đồng chí ấy thường tỏ vẻ lúng túng trong công tác tuyên truyền và cổ động. Để khỏi lúng túng, các đồng chí buộc phải “bịa ra”. Do đó, một sự ngu dốt này làm phát sinh một sự ngu dốt khác và một sai lầm này gây nên các sai lầm khác…”. Vì vậy, Người đề nghị Quốc tế Cộng sản, các đảng Cộng sản và Ban Phương Đông giúp đỡ tổ chức học tập lý luận cho những người cộng sản Việt Nam, đồng thời đề nghị gửi các tài liệu lý luận Mác – Lênin, tài liệu giáo dục cộng sản chủ nghĩa và các tài liệu khác để giúp việc đào tạo cán bộ. Trong tiến trình của cách mạng nước ta, Người thường xuyên yêu cầu Đảng phải không ngừng nâng cao việc nghiên cứu, học tập cho đảng viên và tuyên truyền lý luận cách mạng trong nhân dân.

Trong công tác huấn luyện cán bộ, Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng, một trong 4 nhiệm vụ của huấn luyện cán bộ là phải huấn luyện về lý luận để “lúc học rồi, họ có thể tự mình tìm ra phương hướng chính trị, có thể làm những công việc thực tế, có thể trở nên người tổ chức và lãnh đạo. Thế là lý luận thiết thực, có ích”. Do vậy, theo Người, “đã lựa chọn đúng cán bộ còn cần phải dạy bảo lý luận cho cho cán bộ. Chỉ thực hành mà không có lý luận cũng như có một mắt sáng một mắt mù” vì “Những người chỉ trọng kinh nghiệm mà khinh lý luận thì không hiểu rõ toàn bộ quá trình khách quan, thiếu phương châm vững chắc, chỉ biết một mà không biết mười. Nếu những người ấy lãnh đạo cách mạng thì sẽ thất bại”. Bởi vậy, trong 5 cách đối với cán bộ là chỉ đạo, nâng cao, kiểm tra, cải tạo và giúp đỡ, thì vấn đề “luôn luôn tìm cách cho họ học thêm lý luận và cách làm việc, làm cho tư tưởng, năng lực của họ ngày càng tiến bộ” để nâng cao cán bộ được Chủ tịch Hồ chí Minh đặt ở vị trí thứ 2.

Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ ra rằng, Đảng ta “là tổ chức cao nhất của giai cấp cần lao và đại biểu cho lợi ích của dân tộc”, nhưng trong 5 điều quyết định tính chất đó của Đảng là vấn đề “Đảng phải luôn luôn giáo dục đảng viên về lý luận cách mạng”. Theo Người, “Từ giai đoạn cách mạng này phát triển lên giai đoạn khác, sự hiểu biết của người lãnh đạo và chiến sĩ cách mạng cũng phải tiến theo. Nghĩa là phải đề ra nhiệm vụ mới và phương pháp mới của cách mạng. Trong thời kỳ cách mạng, tình hình biến đổi rất mau. Nếu sự hiểu biết không theo kịp thì khó mà đưa cách mạng tới thắng lợi”. Vì thế, việc giáo dục về lý luận cho cán bộ để bổ khuyết hiểu biết của cán bộ nhằm đáp ứng trước sự thay đổi của tình hình, nhiệm vụ cách mạng là việc làm thường xuyên của Đảng.

Lý luận không chỉ là yếu tố quyết định tư cách, tính chất của Đảng, tới vấn đề cán bộ, mà còn tác động tới sự lãnh đạo thành công của Đảng. Chủ tịch Hồ Chí Minh đặt câu hỏi: “Đảng dùng cách gì và làm thế nào để lãnh đạo?” và Người cho rằng, có 3 vấn đề để đáp ứng được câu hỏi trên, trong đó vấn đề hàng đầu là “đảng đã truyền bá lý luận Mác – Lê nin vào trong nhân dân ta… Đảng kết hợp lý luận với kinh nghiệm và thực hành của cách mạng Việt Nam. Đảng áp dụng lập trường, quan điểm và phương pháp Mác – Lênin mà giải quyết các vấn đề thực tế của cách mạng Việt Nam”… Do đó, “Đảng đòi hỏi đảng viên và cán bộ phải: học hiểu lý luận, chính sách, tình hình trong nước và trên thế giới để giáo dục quần chúng… Phải nắm vững chính sách của Đảng và của Chính phủ, đi đúng đường lối quần chúng như thế mới xứng đáng là đảng viên và cán bộ của Đảng, như thế mới lãnh đạo được quần chúng”.

Trong 3 vấn đề về xây dựng Đảng là tư tưởng, chính trị và tổ chức, Hồ Chí Minh khẳng định: “Về tư tưởng, nhất định phải học tập lý luận Mác – Lênin… Đảng cần phải giáo dục và yêu cầu đảng viên ra sức học tập lý luận, mở rộng tự phê bình và phê bình đấu tranh với những tư tưởng phi vô sản.

Đảng phải chống lại cái thói xem nhẹ học tập lý luận. Vì không học lý luận, thì chí khí kém kiên quyết, không trông xa thấy rộng, trong lúc đấu tranh dễ lạc phương hướng, kết quả là “mù chính trị”, thậm chí hủ hóa, xa rời cách mạng. Người cho rằng, bệnh chủ quan duy ý chí, một căn bệnh rất nguy hại đối với một đảng cầm quyền, cũng bắt nguồn từ việc thiếu lý luận.

Chủ tịch Hồ Chí Minh tổng kết: “Phong trào cách mạng lôi cuốn hàng ức, hàng chục triệu người. Công việc cách mạng tức là nghìn điều muôn loại phức tạp, khó khăn. Để cân nhắc mọi hoàn cảnh phức tạp, nhìn rõ các mâu thuẫn, để giải quyết đúng các vấn đề, thì chúng ta phải cố gắng học tập lý luận Mác-Lênin. Có học tập chủ nghĩa Mác – Lênin mới củng cố được đạo đức cách mạng, giữ vững lập trường, nâng cao sự hiểu biết và trình độ chính trị, mới làm tốt công tác Đảng giao phó cho mình”.

Theo Người, “Học tập chủ nghĩa Mác – Lênin là học tập cái tinh thần xử trí mọi việc, đối với mọi người và đối với bản thân mình; là học tập những chân lý phổ biến của chủ nghĩa Mác – Lênin để áp dụng một cách sáng tạo vào hoàn cảnh thực tế của nước ta. Học để mà làm. Lý luận đi đôi với thực tiễn”.

Như vậy, Hồ Chí Minh đã cho thấy, lý luận có vị trí, vai trò rất to lớn, nó không chỉ là yếu tố quan trọng xác định tư cách, tính chất, khả năng lãnh đạo của một đảng cách mạng, mà còn là nhiệm vụ chính của công tác cán bộ, công tác tư tưởng trong Đảng và cuối cùng nó tác động tới sự phát triển của phong trào cách mạng, sự thành bại của Đảng trong thực hiện mục tiêu lý tưởng của mình.

3.

Những luận điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về vị trí, vai trò của lý luận đã soi sáng những vấn đề trong công tác lý luận hiện nay. Nắm vững quan điểm Hồ Chí Minh về lý luận và xác định rõ vị trí, vai trò của lý luận đối với công tác xây dựng Đảng và thực hiện nhiệm vụ cách mạng trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, từ Hội nghị lần thứ năm, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX đã ra nghị quyết về nhiệm vụ chủ yếu của công tác tư tưởng, lý luận trong tình hình mới.

Đảng cho rằng, “Từ Đại hội VI của Đảng đến nay, trình độ lý luận của Đảng ta đã có bước phát triển rõ rệt. Đảng đã không ngừng đổi mới phương pháp tư duy lý luận, kiên định và vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, khắc phục bệnh giáo điều, chủ quan duy ý chí, mở ra bước chuyển biến quan trọng trong tư duy lý luận, từng bước xây dựng và hoàn chỉnh đường lối đổi mới toàn diện, làm cho nước ta có bước phát triển ngày càng mạnh mẽ; giải đáp có căn cứ khoa học một số vấn đề cơ bản về lý luận và thực tiễn; nhận thức ngày càng đầy đủ hơn nội dung, giá trị và tầm vóc của tư tưởng Hồ Chí Minh, khẳng định chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh là nền tảng tư tưởng của Đảng”.

Tuy nhiên, Đảng ta cũng nhận thấy: “Công tác lý luận chưa theo kịp sự phát triển và yêu cầu của cách mạng” và “những yếu kém đó là do Đảng ta chưa đặt đúng mức việc chỉ đạo đổi mới nội dung, phương pháp công tác tư tưởng, lý luận trong giai đoạn mới”. Những vấn đề như quy chế hoạt động lý luận, công tác cán bộ lý luận, cơ sở vật chất còn nhiều bất cập. Đảng ta đã chỉ ra phương hướng chung và đề ra 6 nhiệm vụ chủ yếu với 7 giải pháp nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu giáo dục và tuyên truyền lý luận của Đảng.

Cùng với phương hướng, nhiệm vụ và giải pháp đó, để khắc phục được tình trạng lý luận và công tác lý luận như đánh giá của Đảng, cần phải quán triệt sâu sắc tư tưởng Hồ Chí Minh về vị trí, vai trò của lý luận và công tác lý luận. Bởi vì, theo Hồ Chí Minh, “Chủ nghĩa xã hội chỉ có thể xây dựng được với sự giác ngộ đầy đủ và lạo động sáng tạo của hàng chục triệu người. Muốn thế phải nâng cao trình độ lý luận chung của Đảng, phải tổ chức học tập lý luận trong Đảng, trước hết là trong những cán bộ chủ chốt của Đảng”.

Mặt khác, trong nền kinh tế thị trường, không phải tất cả hệ thống chính trị đã xác định đúng tầm quan trọng cũng như có thái độ đúng đắn đối với công tác lý luận trong vai trò xác định tư cách, tính chất, sự lãnh đạo của Đảng và thắng lợi của sự nghiệp cách mạng. Xét về tính chất nhiệm vụ, không phải một lúc đã thực hiện được công tác lý luận và cũng không thể thể tập hợp được đội ngũ làm công tác này trong một thời gian ngắn. Do vậy, bên cạnh những vấn đề có tính chất hiện thời, cần có chiến lược lâu dài trong công tác lý luận của Đảng. Sự nối tiếp thế hệ để thực hiện sứ mệnh của Đảng trong điều kiện phát triển liên tục của lý luận cũng đòi hỏi phải có chiến lược như vậy. Đó là đòi hỏi khách quan của quá trình thực hiện sứ mệnh của Đảng.

Tuy nhiên, chúng ta phải khắc ghi lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Trong khi nhấn mạnh sự quan trọng của lý luận, đã nhiều lần đồng chí Lênin nhắc đi nhắc lại rằng lý luận cách mạng không phải là giáo điều, nó là kim chỉ nam cho hành động cách mạng; và lý luận không phải là một cái gì cứng nhắc, nó đầy tính sáng tạo; lý luận luôn luôn cần được bổ sung bằng những kết luận mới rút ra từ thực tiễn sinh động. Những người cộng sản các nước phải cụ thể hóa chủ nghĩa Mác -Lênin cho thích hợp với điều kiện hoàn cảnh từng lúc, từng nơi”. Tinh thần ấy càng đòi hỏi một chiến lược về công tác lý luận của Đảng.

Năm nay, chúng ta kỷ niệm 95 năm ra đời của tác phẩm Đường kách mệnh, đồng thời cũng là kỷ niệm 95 năm Hồ Chí Minh xác định cho Đảng tầm quan trọng của công tác lý luận. Như hiện diện với chúng ta khi Người nói: “Có thể nói từ trước đến nay, Đảng ta chưa bao giờ đứng trước nhiều vấn đề phức tạp, to lớn và khó khăn như bây giờ. Trong tình hình đó, nói chung cán bộ ta đều cảm thấy nhược điểm của mình là thiếu lý luận, cho nên đều cảm thấy sự cần thiết phải học tập lý luận và yêu cầu Đảng tổ chức học tập lý luận cho cán bộ”.

PGS-TS Phạm Hồng Chương