Bảo tồn chữ viết dân tộc thiểu số: Cần những giải pháp đồng bộ, dài hơi
Việt Nam hiện có 54 dân tộc anh em, trong đó, khoảng 30 dân tộc thiểu số (DTTS) có chữ viết, tiêu biểu như: Tày, Thái, Hoa, Khmer, Nùng, Mông, Gia Rai, Ê Đê, Ba Na, Xơ Đăng, Cơ Ho, Chăm, M’Nông…
Tuy nhiên, xu hướng hội nhập văn hóa đã làm suy giảm ngôn ngữ ‘mẹ đẻ’ của nhiều DTTS. Vì vậy, việc bảo tồn và phát huy tiếng nói, chữ viết các DTTS là một trong những giải pháp cấp thiết trước mắt và lâu dài để giữ gìn bản sắc văn hóa, thực hiện quyền bình đẳng giữa các dân tộc.
Một lớp học dạy chữ Khmer tại Trường Tiểu học Bà Gồng, thị trấn Ngan Dừa, huyện Hồng Dân, tỉnh Bạc Liêu. Ảnh: Ngọc Ánh
Bức tranh ngôn ngữ đa dạng
Trong các DTTS ở nước ta, nhiều dân tộc đã có chữ viết từ xa xưa, thậm chí, một số dân tộc có nhiều hơn một hệ thống chữ viết. Xét về nguồn gốc, sự hình thành và phát triển, chữ viết của các DTTS ở nước ta khá đa dạng, phong phú. Một số hệ chữ viết có lịch sử trên dưới nghìn năm, đó là các hệ chữ viết của các dân tộc Khmer, Thái, Chăm, Tày, Nùng, Dao… Chữ Thái cổ, Chăm cổ, Khmer dựa trên tự dạng Sanskrit. Chữ cổ của người Tày, Nùng, Cao Lan, Dao… thuộc dạng chữ vuông, bắt nguồn từ chữ Hán. Nhiều hệ chữ viết khác được chế tác gần đây, dựa trên tự dạng La-tinh. Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Tạ Văn Thông, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, có thể phân biệt chữ viết các DTTS ở nước ta thành hai loại: Các hệ thống chữ viết cổ truyền và các hệ thống chữ viết mới.
Các hệ thống chữ viết cổ truyền đã có lịch sử nhiều thế kỷ, như chữ Hán, chữ Nôm Việt (còn gọi là “chữ Nho”), chữ Chăm cổ truyền, chữ Khmer, chữ Nôm Tày, Nôm Nùng, Nôm Dao, Nôm Sán Chí, chữ Lự, chữ Thái cổ… Đó có thể là chữ viết ghi ý, hoặc nửa ghi âm nửa ghi ý, gốc Trung Quốc có tự dạng Hán, hoặc là chữ ghi âm gốc Ấn Độ có tự dạng Sanskrit. Còn các hệ thống chữ viết “mới” (còn gọi là các chữ viết từ dạng La-tinh) là các hệ thống chữ viết có lịch sử chưa dài, được chế tác trên cơ sở các ký hiệu của chữ La-tinh, có tự dạng La-tinh như chữ Quốc ngữ, chữ Ba Na, Gia Rai, Ê Đê, Cơ Ho, Bru-Vân Kiều, Tày, Nùng, Mường, Thái… Các hệ chữ viết tự dạng La-tinh của các DTTS ở nước ta ra đời trong những thời kỳ khác nhau. Một số bộ chữ ra đời trước năm 1945 (Ba Na, Gia Rai, Ê Đê, Cơ Ho), nhưng lại có hệ thống chữ La-tinh được chế tác sau năm 1960.
Trong hoàn cảnh cụ thể của các DTTS ở Việt Nam hiện nay, chữ viết có vai trò như một phương tiện để tăng cường sự cố kết trong nội bộ một dân tộc và hướng về cội nguồn. Có thể xem chữ viết là một phương tiện để người ở các nơi khác nhau có được “tiếng nói chung”. Chữ viết còn giúp cho việc thông tin tuyên truyền, chuyển tải các kiến thức khác nhau, trong đó có các kiến thức về chính ngôn ngữ các DTTS. Qua mặt chữ và các loại sách giáo dục sẽ tạo điều kiện cho học sinh và cán bộ, công chức, đồng bào thuộc các dân tộc khác nhau học tiếng, hiểu biết hơn về văn hóa các DTTS anh em.
Bảo tồn chữ mẹ đẻ
Trong những năm qua, thực hiện chủ trương của Đảng về việc bảo tồn tiếng nói, chữ viết DTTS, nhiều chính sách cụ thể liên quan đến bảo tồn và phát triển tiếng nói, chữ viết dân tộc đã được Chính phủ ban hành. Theo đó, đã có 27/53 DTTS có bộ chữ viết riêng của dân tộc mình. Một số ngôn ngữ đang được sử dụng trên Đài Tiếng nói Việt Nam, Đài Truyền hình Việt Nam, các đài phát thanh và truyền hình địa phương như tiếng Khmer, Ê Đê, Gia Rai, Ba Na, Chăm, Mông, Thái, Xơ Đăng, Tày, Hà Nhì, Hrê, Cơ Tu… Một số ngôn ngữ DTTS đã được sử dụng để in các tác phẩm văn nghệ truyền thống, các sáng tác mới; để biên soạn các từ điển đối chiếu song ngữ, các sách miêu tả ngữ pháp, các sách giáo khoa…
Sách học chữ Khmer của học sinh tiểu học. Ảnh: Ngọc Ánh
Bên cạnh đó, việc tổ chức thực hiện chính sách dạy và học ngôn ngữ DTTS cũng đã được triển khai nghiêm túc tại các trường phổ thông và bổ túc văn hóa vùng đồng bào DTTS trong cả nước. Từ nhiều năm nay, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã xây dựng chương trình dạy song ngữ bằng 6 thứ tiếng dân tộc (gồm: Mông, Ba Na, Gia Rai, Chăm, Khmer, Ê Đê) cho các trường tiểu học, phổ thông dân tộc nội trú vùng đồng bào DTTS. Có 21 tỉnh, thành đang tổ chức dạy học ngôn ngữ DTTS trong nhà trường. Hàng năm, có khoảng hơn 600 trường học, với 4.500 lớp học và 110 nghìn học sinh được học tiếng DTTS. Số học sinh được học tiếng DTTS chiếm khoảng 3,9% tổng số học sinh DTTS ở cấp học phổ thông.
Video đang HOT
Bên cạnh 6 tiếng DTTS chính thức được dạy trong nhà trường, còn có 7 tiếng DTTS đang triển khai dạy thực nghiệm trong trường phổ thông là: Hoa, Chăm, Thái, Cơ Tu, Tà Ôi, Pa Cô, Bru-Vân Kiều. Quy mô thực hiện 7 tiếng DTTS này ở hàng trăm trường, với hàng chục nghìn học sinh được học tiếng DTTS. Tỉnh Sơn La từ năm 2004 đã chỉ đạo nghiên cứu biên soạn chương trình, tài liệu giảng dạy văn học địa phương và chữ viết dân tộc Thái cho cán bộ, công chức, lực lượng vũ trang công tác ở vùng DTTS. Tỉnh phấn đấu mỗi năm mở 5 lớp tiếng Thái, Mông cho 200 cán bộ, công chức, 4 lớp cho 200 cán bộ quản lý giáo dục và giáo viên công tác tại các xã đặc biệt khó khăn.
Vừa qua, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã tổ chức Hội thảo chuyên đề đào tạo giáo viên tiếng DTTS đáp ứng yêu cầu chương trình giáo dục phổ thông mới. Hội thảo được tổ chức trực tuyến với sự tham dự của đại diện 6 trường đại học, 14 Sở Giáo dục và Đào tạo.
Theo đán.h giá sơ bộ, sau hơn 10 năm thực hiện Nghị định số 82/2010/NĐ-CP của Chính phủ, việc dạy và học tiếng nói, chữ viết của DTTS trong các cơ sở giáo dục phổ thông và trung tâm giáo dục thường xuyên đã được thực hiện khá tốt. Tuy nhiên, hiện tại, giáo viên dạy tiếng DTTS vẫn thiếu về số lượng, không đồng đều về chất lượng. Thống kê cho thấy, đến năm học 2020-2021, cả nước có 1.026 giáo viên tiếng DTTS, chiếm 0,2% tổng số giáo viên các cấp học phổ thông. Giáo viên dạy tiếng DTTS có ở cả ba cấp học thuộc bậc học phổ thông, trong đó, cấp Tiểu học chiếm gần 90% số giáo viên tiếng DTTS trong cả nước. Đội ngũ giáo viên dạy tiếng DTTS nhìn chung trình độ còn thấp. Hiện nay, chỉ có giáo viên tiếng Khmer được đán.h giá là cơ bản đạt trình độ chuẩn đào tạo về chuyên môn tiếng dân tộc theo quy định. Giáo viên tiếng DTTS còn lại đều chưa có giáo viên đạt chuẩn đào tạo về tiếng DTTS.
Để đảm bảo chất lượng dạy học tiếng DTTS theo chương trình giáo dục phổ thông mới, một số Sở Giáo dục và Đào tạo kiến nghị cần phải có cơ sở đào tạo đội ngũ giáo viên tiếng DTTS đạt chuẩn. Ngoài ra, cần phải có quy chuẩn về điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị trường học để giảng dạy tiếng DTTS.
Còn ông Sơn Phước Hoan, dân tộc Khmer, nguyên Thứ trưởng, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc thì cho rằng, cần có chế độ chính sách đãi ngộ phù hợp đối với cả người học và người dạy tiếng DTTS. Hình thành các khoa hoặc bộ môn tiếng DTTS ở các trường cao đẳng, đại học để có thể đào tạo giáo viên dạy tiếng dân tộc ở các cấp. Nghiên cứu, xây dựng chữ viết cho các dân tộc chưa có chữ viết nhưng đang có nhu cầu và có điều kiện để hình thành chữ viết của dân tộc đó…
Tiếng Thái thành môn tự chọn trong trường trung học phổ thông
Tiếng Thái trở thành môn chính khóa, cũng là một trong những hoạt động nhằm giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, tạo nên nét đẹp văn hóa học đường.
Cô Hà Thị Khuyên trong giờ dạy tiếng Thái tại Trường THPT Quan Sơn (huyện Quan Sơn, Thanh Hóa).
Sau những miệt mài, cô và trò Trường THPT Quan Sơn (Thanh Hóa) vô cùng phấn khởi khi tiếng Thái được đưa vào chương trình chính khóa, năm học 2022-2023.
Học sinh hào hứng
"Em lựa chọn tiếng Thái là môn tự chọn vì muốn biết về chữ viết và văn hóa của dân tộc mình. Với em, đây còn là niềm vinh dự, tự hào. Sau này, khi đã thành thạo chữ viết, em mong muốn được dạy lại cho những bạn nhỏ trên quê hương mình". Đó là chia sẻ của em Hà Thị Thúy, lớp 10A5, Trường THPT Quan Sơn (huyện Quan Sơn, Thanh Hóa).
Thúy cho biết, hiện tại n.ữ sin.h đang học một buổi mỗi tuần theo thời khóa biểu của nhà trường. Sau nhiều buổi theo học, Thúy đán.h giá chữ Thái cũng không quá khó, chỉ cần chăm chú nghe giảng và dành nhiều thời gian ôn luyện sẽ đạt kết quả tốt.
Năm học 2022-2023 là năm đầu tiên Trường THPT Quan Sơn đưa tiếng Thái vào chương trình chính khóa. Theo thầy Nguyễn Minh Đạo - Hiệu trưởng nhà trường, môn học này đang được áp dụng đối với học sinh (HS) lớp 10 theo Chương trình mới. Tổng số HS lựa chọn học Tiếng Thái gồm 2 lớp, với hơn 80 em.
"Tuy là năm đầu tiên đưa vào chương trình chính khóa, nhưng trên thực tế nhà trường đã tổ chức dạy cho các thế hệ HS suốt 10 năm qua theo hình thức hoạt động ngoài giờ lên lớp.
Vì vậy, khi Bộ GD&ĐT có Thông tư hướng dẫn, nhà trường đã tổ chức dạy khá bài bản rồi, nên gần như không gặp khó khăn gì", thầy Đạo cho hay.
Ngoài dạy chữ Thái, Trường THPT Quan Sơn còn duy trì các hoạt động văn nghệ giữ gìn bản sắc văn hóa Thái.
Theo thầy Đạo, hiện môn tự chọn này đang được nhà trường tổ chức dạy với thời lượng từ 1 tiết/tuần ở hai lớp 10A5 và 10A6.
"Với đồng bào dân tộc Thái trên khu vực Quan Sơn, việc bảo tồn chữ viết hiện nay còn rất hạn chế. Vì vậy, khi đưa tiếng Thái vào chương trình chính khóa sẽ rất có ý nghĩa trong việc bảo tồn nét văn hóa truyền thống, trao truyền chữ viết lại cho các thế hệ sau.
Đặc biệt, tiếng Thái trở thành môn tự chọn cũng giúp nhà trường có thêm nhiều thuận lợi trong việc tổ chức giảng dạy, HS cũng nỗ lực cố gắng hơn trong việc học hành", thầy Đạo chia sẻ.
Hiệu trưởng Nguyễn Minh Đạo cho biết thêm, hiện tại giáo viên đảm trách việc dạy chữ Thái là cô giáo Hà Thị Khuyên. Dự kiến, thời gian tới Bộ GD&ĐT tổ chức lớp bồi dưỡng cấp chứng chỉ dạy chữ Thái, Trường THPT Quan Sơn sẽ có thêm một giáo viên đảm trách công việc này.
"Nhà trường đã có kế hoạch bồi dưỡng tiếng Thái cho giáo viên cách đây 3 năm. Tuy nhiên, phải đợi Bộ GD&ĐT tổ chức lớp bồi dưỡng cấp chứng chỉ dạy chữ Thái, thì mới đáp ứng yêu cầu giảng dạy", thầy Đạo nói.
Giáo viên tâm huyết
Miệt mài với công việc dạy chữ Thái suốt 10 năm qua, song chưa bao giờ cô giáo Hà Thị Khuyên (Trường THPT Quan Sơn) lại vui đến thế. Bởi, năm học 2022-2023 là năm đầu tiên tiếng Thái được đưa vào chương trình chính khóa.
"Nhiều năm qua, tôi giảng dạy tiếng Thái theo hình thức là hoạt động ngoài giờ lên lớp, nên thời gian dành cho môn học này không nhiều. Hiện nay, tiếng Thái đã trở thành môn tự chọn, vì vậy giáo viên cũng có thêm thời gian để chia sẻ nhiều hơn với học trò", cô Khuyên bộc bạch.
Theo cô Khuyên, so với chữ Latinh, chữ Thái có đặc thù riêng, thiên về tính hình tượng. Vì vậy, đòi hỏi người học phải thực sự nghiêm túc, dành nhiều thời gian để tìm hiểu, nghiên cứu.
"Khi mới bắt đầu với công việc này, tôi vừa làm vừa mò mẫm nghiên cứu, đúc rút kinh nghiệm. Để có kiến thức truyền dạy cho học trò, tôi luôn dặn lòng phải đầu tư học tập một cách nghiêm túc, cũng có thể nói là khổ luyện", cô Khuyên chia sẻ.
Để giúp học trò dễ dàng ghi nhớ mặt chữ, nữ giáo viên người dân tộc Thái Hà Thị Khuyên thường vận dụng mẹo ghi nhớ theo ý nghĩa của các con chữ. Đồng thời, uốn nắn cho HS cách viết sao cho đúng, chuẩn chỉ.
Cô Hà Thị Khuyên hiện là giáo viên duy nhất của Trường THPT Quan Sơn đảm nhận dạy chữ Thái tại nhà trường.
"Với HS mới bắt đầu, chữ viết hoàn toàn mới mẻ. Vì vậy, tôi thường lồng ghép học âm vần và phần chủ đề. Trong đó, chủ yếu dạy cho các em cách đọc, viết và giao tiếp cơ bản.
Ngoài giờ học trên lớp, tôi cũng lập nhóm trên mạng xã hội để trao đổi thêm, đồng thời giao bài tập để các em củng cố kiến thức đã học", nữ giáo viên cho hay.
Sinh ra và lớn lên ở xã Trung Hạ, huyện Quan Sơn nên ngay từ nhỏ cô Khuyên đã tích lũy nhiều ca dao, tục ngữ của đồng bào dân tộc Thái thông qua người mẹ của mình. Khi trở thành sinh viên Đại học Tây Bắc, tình yêu với ngôn ngữ dân tộc cứ thế lớn dần.
Thậm chí, ngay cả đề tài khóa luận tốt nghiệp, cô Khuyên cũng quyết định nghiên cứu về khặp Thái.
"Khi làm khóa luận tốt nghiệp, tôi phải ngược xuôi khắp nơi từ Sơn La về Hòa Bình liên tục để sưu tầm tài liệu. Đến bây giờ, tôi hoàn toàn đủ tự tin để trao truyền lại chữ viết cho các thế hệ học trò", cô Khuyên tâm huyết nói.
Hiện tại, ngoài giảng dạy chữ Thái, cô Khuyên còn kết hợp với Trường Đại học Hồng Đức (Thanh Hóa) bồi dưỡng chữ viết dân tộc Thái cho cán bộ công chức, viên chức trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa. Đồng thời, tham gia vào Ban chấp hành Hội Dân tộc học và Nhân học huyện Quan Sơn.
Ngoài truyền dạy chữ Thái, Trường THPT Quan Sơn còn duy trì tổ chức các hoạt động văn hóa - văn nghệ giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc Thái. Các hoạt động như khua luống, các điệu cồng, chiêng... được nhà trường tổ chức mỗi tháng từ 1 - 2 buổi và đã duy trì suốt 10 năm qua.
Bên cạnh đó, ngôi trường vùng cao huyện Quan Sơn còn duy trì phong trào diện trang phục đồng bào dân tộc Thái trong đội ngũ cán bộ, giáo viên, nhân viên và học sinh toàn trường. Đây cũng là một trong những hoạt động nhằm giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và tạo nên nét đẹp trong văn hóa học đường.
"Căn cứ theo Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT về Chương trình Giáo dục phổ thông mới, một trong hai môn tự chọn đối với trường THPT đó là Tiếng dân tộc thiểu số và Ngoại ngữ 2. Ngay từ đầu năm học, Sở GD&ĐT đã có văn bản hướng dẫn các nhà trường. Việc HS lựa chọn Tiếng dân tộc thiểu số cũng rất khuyến khích, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa địa phương", bà Bùi Thị Thanh - Phó Giám đốc Sở GD&ĐT Thanh Hóa.
Cô giáo lớp 1 trang trí bảng với những nét vẽ "rồng bay phượng múa", xem đến chữ viết càng mê mẩn hơn Thêm một lần nữa, các cô giáo lại khiến học trò trầm trồ khi trổ tài "hô biến" tấm bảng đen trắng thông thường thành những bức tranh sinh động, đầy màu sắc. Không thể phủ nhận là dù trong thời đại công nghệ 4.0 đang phát triển mạnh như hiện nay, bảng đen - phấn trắng vẫn được xem là công cụ...