Vì sao diều ăn rắn thường được gọi là ‘chim thư ký’?

Trong bức tranh phức tạp về danh pháp loài chim, hiếm có cái tên nào gợi lên nhiều sự tò mò như loài chim thư ký, một loài bí ẩn mà tên gọi của nó che giấu sự pha trộn hấp dẫn giữa lịch sử, thần thoại và quan sát về loài chim.

Bạn có bao giờ thắc mắc tại sao chim thư ký lại có tên như vậy không? Loài chim săn mồi độc đáo này là sinh vật đặc hữu của châu Phi, có vẻ ngoài nổi bật kết hợp giữa thân hình giống đại bàng với đôi chân dài giống sếu và mào lông đen trên đầu. Nhưng điều này có liên quan gì đến thư ký?

Với chiều cao khoảng 1,3 m và có chiều dài gần như tương đương chiều cao, loài chim thư ký (Sagittarius snakearius), hay còn gọi là diều ăn rắn là một loài chim săn mồi độc nhất sống ở châu Phi cận Sahara. Nó là thành viên duy nhất trong họ Sagittariidae và chủ yếu sống trên cạn, săn mồi trên mặt đất với đôi chân dài và bàn chân khỏe.

Nó có thể dẫm chết con mồi bằng đôi chân dài của mình, đặc biệt là rắn. Nó có vẻ ngoài đặc biệt với khuôn mặt màu đỏ cam, bộ lông màu xám, mào đen và hai chiếc lông đuôi dài.

Loài chim này là loài đặc hữu ở châu Phi, thường xuất hiện ở những đồng cỏ và xavan thưa thớt ở khu vực hạ Sahara. Có thể dễ dàng nhận ra nó nhờ cơ thể to lớn có phần giống với đại bàng hay chim ưng. Một con chim thư ký trung bình cao khoảng 1,3m, nặng 3,3kg, dài khoảng 112cm tới 150cm, sải cánh từ 191cm đến 225cm. Do đặc điểm đó nên nó to lớn hơn bất kì loài chim săn mồi ban ngày nào.

Có một số giả thuyết về lý do tại sao loài chim này được gọi là chim thư ký, nhưng không có giả thuyết nào có tính thuyết phục. Năm 1769, nhà tự nhiên học người Hà Lan Arnout Vosmaer đã mô tả loài chim thư ký dựa trên mẫu vật sống nhận được ở Hà Lan từ Mũi Hảo Vọng, do một quan chức của Công ty Đông Ấn Hà Lan gửi hai năm trước.

Vosmaer khẳng định rằng những người định cư Hà Lan gọi loài này là “nhân mã – sagittarius” vì dáng đi của nó được cho là giống với dáng đi của một cung thủ. Ngoài ra, ông lưu ý rằng những người nông dân đã thuần hóa loài chim này để kiểm soát sâu bệnh quanh nhà của họ, gọi nó là “thư ký – secretarius”. Vosmaer cho rằng “thư ký” có thể là cách viết sai của “nhân mã”.

Dù vẻ ngoài điệu đà có chút gì đó “nữ tính” nhưng nó lại là một sát thủ khét tiếng trong tự nhiên. Nó săn bắt bằng cách đi lại tìm mồi trên đồng cỏ, khi cần vẫn có thể tăng tốc chạy để bắt mồi. Thức ăn chủ yếu của chim thư ký là động vật có vú nhỏ, bò sát, các loài chim, côn trùng. Và đúng như cái tên diều ăn rắn của mình, nó không thể nói không với các loài rắn được, kể cả các loài rắn độc cũng không phải đối thủ của nó.

Năm 1780, Comte de Buffon gợi ý cái tên này ám chỉ những chiếc lông vũ màu đen ở phía sau đầu, gợi nhớ đến những chiếc bút lông vũ mà những người ghi chép cổ xưa thường đặt sau tai. Đồng thời, bộ lông màu xám và đen của loài chim này gợi nhớ đến những chiếc áo đuôi tôm mà các thư ký mặc.

Vào năm 2018, Ian Glenn từ Đại học Free State (University of the Free State) đã đề xuất một quan điểm thay thế, cho rằng “nhân mã” mà Vosmaer nhắc tới có nhiều khả năng là “thư ký” bị nghe nhầm hoặc phiên âm sai, chứ không phải ngược lại. Những người khác ủng hộ ý tưởng này và cho rằng nông dân đã thuần hóa những con chim này với mục đích huấn luyện chúng bảo vệ mùa màng – và hoạt động như một trợ thủ trong nông nghiệp.

Chim thư ký có thể kết đôi bất kể thời điểm nào trong năm, tùy thuộc vào lượng thức ăn lúc đó. Cách tán tỉnh bạn tình của loài rất đơn giản, chim đực và chim cái sẽ xòe cánh lên rồi rượt đuổi nhau trên đồng cỏ.

Một giả thuyết khác cho rằng cái tên này xuất phát từ từ tiếng Ả Rập “saqr-et-tair”, có nghĩa là “chim ưng bán sa mạc” hoặc “chim ưng bay”. Từ này bị người Pháp phát âm sai là “thư ký” và sau đó được các ngôn ngữ khác áp dụng.

Tuy nhiên, Glenn đã bác bỏ từ nguyên này bằng cách lập luận rằng không có bằng chứng nào về việc cái tên này được truyền qua tiếng Pháp, thay vào đó ông ủng hộ nguồn gốc được đề xuất của Buffon, khẳng định rằng thuật ngữ này bắt nguồn từ từ tiếng Hà Lan “secretaris”, được những người định cư ở Nam Phi sử dụng.

Chim thư ký là một trong những loài chim có cú đá mạnh nhất thế giới động vật, một cú đá của nó có lực “nhẹ nhàng” khoảng 195 Newtons, mạnh gấp 5-6 lần trọng lượng cơ thể của chính nó. Nó tung đòn nhanh đến mức toàn bộ hành động chỉ xảy ra trong vòng 1/10 cái chớp mắt của chúng ta.

Vì vậy, chim thư ký thực sự rất có thể được gọi như vậy bởi vì nó trông giống hoặc hoạt động giống như một thư ký. Nhưng đây không phải là sự thật thú vị duy nhất về loài chim tuyệt vời này.

Trên thực tế, Secretarybird hay diều ăn rắn, là loài chim thuộc họ Sagittariidae, chúng có thể đá với lực mạnh gấp 5 lần trọng lượng cơ thể và có vảy ở chân để bảo vệ khỏi bị rắn cắn. Nó có thể kết đôi vào bất cứ thời điểm nào trong năm và xây tổ lớn trên cây keo, nơi nó đẻ hai hoặc ba quả trứng vào mỗi mùa hè. Nó có sải cánh dài 2 mét và có thể bay, nhưng thường thì chúng thích đi bộ hơn, chúng có thể di chuyển tới 30 km mỗi ngày.

Cuối cùng, có một sự thật không hề buồn cười chút nào về loài chim đáng chú ý này: nó được IUCN xếp vào loại có nguy cơ tuyệt chủng do mất môi trường sống và sự đàn áp của con người. Điều đó thực sự đáng buồn vì, dù nguồn gốc thực sự của cái tên là gì, chim thư ký vẫn là một sinh vật hấp dẫn đáng được chúng ta quan tâm và bảo tồn.