Trung Quốc và Nga tiếp tục tăng cường hiện diện ở châu Phi

Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov đang thực hiện chuyến công du châu Phi với 3 điểm dừng chân là Guinea, Burkina Faso và Cộng hòa Congo.

Chuyến thăm thể hiện ý định rõ ràng của Tổng thống Nga Vladimir Putin nhằm tăng cường quan hệ ngoại giao với lục địa này, bất chấp căng thẳng địa chính trị và áp lực của phương Tây đối với các nước châu Phi liên quan đến hợp tác với Nga. Trong khi đó, chương trình hợp tác kinh tế hàng đầu của Trung Quốc đang phục hồi trở lại sau thời gian tạm lắng do đại dịch toàn cầu COVID-19, với châu Phi là trọng tâm chính.

Cách tiếp cận và tầm nhìn đa cực

Theo nhà phân tích chính trị người châu Phi Egountchi Behanzin, Chủ tịch sáng lập tổ chức quốc tế Liên đoàn Bảo vệ châu Phi, một trong những mục tiêu chính trong chuyến thăm của Ngoại trưởng Sergei Lavrov lần này là tăng cường hợp tác kinh tế và quân sự. Về mặt kinh tế, Nga coi châu Phi là lục địa của tương lai với thị trường mở rộng. Đầu tư của Nga vào các lĩnh vực khai thác mỏ, năng lượng và cơ sở hạ tầng có thể kích thích nền kinh tế của các quốc gia, đồng thời mang lại cho Nga các nguồn tài nguyên và cơ hội kinh tế.

Về mặt quân sự, hợp tác với các nước châu Phi có ý nghĩa chiến lược quan trọng đối với Nga. Là nhà cung cấp vũ khí lớn, Nga không chỉ có thể cung cấp thiết bị quân sự mà còn cung cấp dịch vụ huấn luyện phù hợp với nhu cầu của các nước châu Phi. Sự hỗ trợ quân sự này giúp các quốc gia châu Phi như Burkina Faso, nơi đang bị ảnh hưởng bởi tình trạng mất an ninh, tăng cường an ninh nội bộ và chống các mối đe dọa như k.hủng b.ố. Đối với Nga, các thỏa thuận quân sự này cũng củng cố hiện diện và ảnh hưởng của nước này ở châu Phi, góp phần xây dựng mạng lưới liên minh toàn cầu.

Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov tới sân bay quốc tế ở Oyo, Cộng hòa Congo – điểm dừng chân đầu tiên trong chuyến công du châu Phi.

Cuộc chiến chống chủ nghĩa thực dân mới là một chủ đề trọng tâm khác của chuyến thăm này. Nga tự coi mình là người bảo vệ chủ quyền quốc gia và phản đối các hoạt động thực dân kiểu mới. Lập trường này gây tiếng vang mạnh mẽ với nhiều quốc gia châu Phi đang tìm cách thoát khỏi ảnh hưởng của chủ nghĩa đế quốc, cũng như để kiểm soát hoàn toàn vận mệnh kinh tế và chính trị của mình. Bằng cách hỗ trợ cuộc đấu tranh này, Nga thể hiện mình không chỉ là một đồng minh chiến lược mà còn là một đối tác về ý thức hệ.

Cách tiếp cận này phù hợp với tầm nhìn rộng lớn hơn của Nga về một thế giới đa cực. Với tầm nhìn này, mỗi quốc gia cần có quyền tự do lựa chọn đối tác và xác định chính sách của mình mà không chịu áp lực từ bên ngoài. Đối với các nước châu Phi, điều này có nghĩa là có nhiều quyền tự chủ hơn và khả năng đàm phán các thỏa thuận phản ánh thực sự lợi ích và nguyện vọng của họ. Chuyên gia Egountchi Behanzin kết luận, có thể nói rằng chuyến công du châu Phi của người đứng đầu ngành ngoại giao Nga thể hiện một bước quan trọng trong chiến lược của Moscow nhằm tăng cường mối quan hệ với lục địa này. Điều đó phản ánh mong muốn đa dạng hóa quan hệ đối tác quốc tế, tôn trọng và ủng hộ khát vọng chủ quyền của các quốc gia châu Phi và đặc biệt là thúc đẩy trật tự thế giới đa cực. Đối với Nga, đây còn là cơ hội để củng cố vị thế trên trường quốc tế. Đối với các nước châu Phi, sự kiện là cơ hội để mở ra lĩnh vực hợp tác và phát triển mới trong khuôn khổ tôn trọng, hỗ trợ lẫn nhau vì chủ quyền quốc gia, không can thiệp vào chính trị nội bộ của các quốc gia châu Phi.

Thúc đẩy hợp tác hai bên cùng có lợi

Việc Trung Quốc tăng cường sự hiện diện ở châu Phi, trọng tâm của Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) đã phát triển nhanh chóng trong hai thập niên trước đại dịch COVID-19. Các công ty Trung Quốc đã xây dựng cảng, nhà máy thủy điện và đường sắt trên khắp lục địa, được tài trợ chủ yếu thông qua các khoản vay chính phủ. Cam kết cho vay hàng năm đạt đỉnh 28,4 tỷ USD vào năm 2016, theo Sáng kiến Trung Quốc toàn cầu tại Đại học Boston. Nhưng nhiều dự án dường như không có lãi. Khi một số chính phủ ở châu Phi gặp khó khăn trong việc trả nợ, Trung Quốc đã cắt giảm cho vay. Đại dịch COVID-19 đã khiến nhiều dự án xây dựng của Trung Quốc ở châu Phi bị đình trệ. Hiện các nhà hoạch định chính sách ở Bắc Kinh đã thúc đẩy các công ty Trung Quốc nắm giữ cổ phần và vận hành cơ sở hạ tầng mà họ xây dựng cho chính phủ nước ngoài. Các nhà phân tích Trung Quốc cho biết, mục đích là giúp các công ty giành được những hợp đồng có giá trị cao hơn và bằng cách mang lại cho họ cơ hội tham gia cuộc chơi, đảm bảo các dự án có hiệu quả kinh tế.

Các nhà lãnh đạo Trung Quốc đã trích dẫn hàng tỷ USD cam kết cho những dự án xây dựng mới và ghi nhận thương mại hai chiều làm bằng chứng trong việc hỗ trợ hiện đại hóa “lục địa đen” cũng như thúc đẩy hợp tác “đôi bên cùng có lợi”. Trong một tuyên bố gần đây, Bộ Ngoại giao Trung Quốc nhấn mạnh: “Châu Phi có quyền, năng lực và trí tuệ để phát triển quan hệ đối ngoại và lựa chọn đối tác. Sự hỗ trợ thiết thực của Trung Quốc đối với con đường hiện đại hóa của châu Phi phù hợp với đặc điểm riêng của nước này đã được ngày càng nhiều nước châu Phi hoan nghênh”. Theo Viện Griffith châu Á tại Đại học Griffith của Australia, trong khi đầu tư mới của Trung Quốc vào châu Phi đã tăng 114% trong năm ngoái, họ tập trung chủ yếu vào các khoáng sản cần thiết cho quá trình chuyển đổi năng lượng toàn cầu và các kế hoạch của Trung Quốc nhằm vực dậy nền kinh tế đang trì trệ của chính mình. Số liệu cụ thể theo ước tính của Viện Griffith chỉ ra rằng, tổng mức đầu tư theo cam kết của Trung Quốc vào châu Phi – kết hợp giữa các hợp đồng xây dựng và cam kết đầu tư – ở mức 21,7 tỷ USD vào năm ngoái khiến nước này trở thành quốc gia cung cấp viện trợ lớn nhất trong khu vực. Trong khi đó, dữ liệu từ Viện Doanh nghiệp Mỹ, một tổ chức tư vấn có trụ sở tại Washington D.C, cho thấy các khoản đầu tư thực tế đạt gần 11 tỷ USD vào năm 2023. Nhưng khoảng 7,8 tỷ USD trong số đó dành cho khai thác mỏ. Song song với đó, việc tìm kiếm các khoáng sản quan trọng cũng đang thúc đẩy việc xây dựng cơ sở hạ tầng. Theo dữ liệu hải quan Trung Quốc, thương mại hai chiều đạt mức kỷ lục 282 tỷ USD vào năm ngoái. Nhưng đồng thời, giá trị xuất khẩu của châu Phi sang Trung Quốc giảm 7%, chủ yếu do giá dầu giảm và thâm hụt thương mại tăng 46%.

Các quan chức Trung Quốc đã tìm cách xoa dịu mối lo ngại của một số nhà lãnh đạo châu Phi về thâm hụt cán cân thương mại. Tại hội nghị thượng đỉnh ở Johannesburg vào tháng 8 năm ngoái, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cho biết, Bắc Kinh sẽ đưa ra các sáng kiến hỗ trợ hiện đại hóa sản xuất và nông nghiệp của lục địa này – những lĩnh vực mà các nhà hoạch định chính sách châu Phi coi là chìa khóa để thu hẹp khoảng cách thương mại, đa dạng hóa nền kinh tế và tạo việc làm. Trung Quốc cũng cam kết tăng nhập khẩu nông sản từ châu Phi. Nhưng hiện tại, những nỗ lực như vậy đang trở nên thiếu hiệu quả. Là một trong những quốc gia có thâm hụt thương mại lớn nhất châu Phi đối với Trung Quốc, Kenya đang nỗ lực tăng cường khả năng tiếp cận thị trường tiêu dùng lớn thứ hai thế giới, gần đây đã giành được thị trường này nhờ bơ và hải sản. Tuy nhiên, các quy định phức tạp về sức khỏe và vệ sinh khiến nhiều nhà sản xuất không thể tiếp cận được người tiêu dùng Trung Quốc.

Giới chuyên gia nhận định, trừ khi các quốc gia châu Phi có thể gia tăng giá trị cho hàng xuất khẩu của họ thông qua việc tăng cường chế biến và sản xuất, nếu không lục địa này “chỉ xuất khẩu khoáng sản thô để cung cấp động lực cho nền kinh tế Trung Quốc”