Trung Quốc phát hiện hệ thống trị thủy cách đây 5.100 năm

Theo dõi VGT trên

Theo các nhà khảo cổ học, nằm ở phía Đông Bắc của quần thể Di chỉ, đập nước Hùng Gia Lĩnh bao gồm các yếu tố cấu thành như đập ngăn nước, khu vực chứa nước, khu vực tưới tiêu và đường xả lũ.

Trung Quốc phát hiện hệ thống trị thủy cách đây 5.100 năm - Hình 1

Ảnh minh họa.(Nguồn: DailyChina)

Sau gần 3 năm khảo sát và khai quật, các nhà khảo cổ Trung Quốc mới đây đã phát hiện tại Di chỉ Khuất Gia Lĩnh nhiều hệ thống thủy lợi quy mô lớn được xây dựng với mục đích trị thủy.

Phát hiện này cung cấp chứng cứ quan trọng cho việc nghiên cứu, khảo sát sự hình thành và phát triển của xã hội thời tiền sử.

Di chỉ Khuất Gia Lĩnh là nơi phát hiện và đặt tên cho văn hóa Khuất Gia Lĩnh, phân bố tại bình nguyên Giang Hán ở trung du Trường Giang, là di chỉ lớn quan trọng chứng minh nguồn gốc văn minh trung du Trường Giang.

Sau 3 lần khai quật khảo cổ kể từ thập niên 1950, từ năm 2015 đến nay, sau khi được Cục Văn vật Nhà nước Trung Quốc phê chuẩn, Viện Nghiên cứu Khảo cổ văn vật tỉnh Hồ Bắc và các đơn vị liên quan đã duy trì công tác khảo cổ tại đây.

Theo các nhà khảo cổ học Trung Quốc, nằm ở phía Đông Bắc của quần thể Di chỉ, đập nước Hùng Gia Lĩnh bao gồm các yếu tố cấu thành như đập ngăn nước, khu vực chứa nước, khu vực tưới tiêu và đường xả lũ.

Đập nước Hùng Gia Lĩnh được xây dựng trên nhánh phía Đông Tây của sông Thanh Mộc Đương (Qing Mudang).

Đập nước này được xây dựng bằng đất, đỉnh đập cao khoảng 2m, rộng khoảng 13m, chân đập rộng khoảng 27m, dài 180m. Phía Đông đập nước là khu tích trữ nước, diện tích trữ nước khoảng 190.000m2; phía Tây là khu vực tưới tiêu, rộng khoảng 85.000m2, nơi khảo cổ thực vật cho thấy sự có sự tồn tại của các cánh đồng lúa thời tiền sử.

Video đang HOT

Đường xả lũ nằm ở phía Bắc của khu tích trữ nước, rộng khoảng 26m, có địa thế là phía Nam cao, phía Bắc thấp.

Ông Đào Dương, nhà nghiên cứu thuộc Viện Nghiên cứu Khảo cổ văn vật tỉnh Hồ Bắc, Trưởng nhóm nghiên cứu khảo cổ Di chỉ Khuất Gia Lĩnh cho biết, thông qua các di vật được khai quật và dữ liệu niên đại cho thấy niên đại của đập nước này sớm nhất là 5.100-4.900 năm trước đây, là hệ thống thủy lợi sớm nhất và rõ ràng nhất được phát hiện ở Trung Quốc cho đến nay.

Các nhà khảo cổ cho biết phát hiện này đánh dấu quan niệm trị thủy của người dân tiền sử từ trị thủy bị động chuyển sang trị thủy chủ động, một phần thực hiện bước nhảy vọt từ thích ứng với thiên nhiên đến cải tạo thiên nhiên.

Cùng ngày, các nhà khảo cổ Trung Quốc cũng công bố nhiều phát hiện khảo cổ mới, trong đó có khu định cư văn hóa Du Tử Lĩnh có niên đại khoảng 5.500 – 5.100 năm trước đây.

Di chỉ này có diện tích 1,05 triệu m2, là khu định cư có diện tích lớn nhất cùng thời kỳ ở khu vực trung du sông Trường Giang được phát hiện cho đến nay.

Khu định cư này ghi nhận có sự tồn tại của hệ thống thủy lợi, khu mộ táng, khu dân cư và khu sản xuất đồ gốm…/.

(TTXVN/Vietnam )

Mộ tập thể 4.100 năm tuổi ở Trung Quốc và bí mật về một vụ thảm sát kinh hoàng

Một ngôi mộ tập thể 4.100 năm tuổi được phát hiện ở phía Đông Bắc Trung Quốc đã làm sáng tỏ vụ thảm sát chặt đầu người lớn nhất được biết đến trong thời kỳ đồ đá mới của đất nước này.

Mộ tập thể 4.100 năm tuổi ở Trung Quốc và bí mật về một vụ thảm sát kinh hoàng - Hình 1

Mộ cổ tập thể hé lộ vụ thảm sát chặt đầu lớn nhất ở Trung Quốc cổ đại. (Ảnh: SCMP/Đại học Texas A&M)

Theo SCMP, một nghiên cứu về hài cốt được công bố vào tháng Chín cho thấy một ngôi mộ tập thể 4.100 năm tuổi được phát hiện ở phía Đông Bắc Trung Quốc đã làm sáng tỏ vụ thảm sát chặt đầu người lớn nhất được biết đến trong thời kỳ đồ đá mới của đất nước này.

Các nhà khoa học phát hiện ra rằng tất cả nạn nhân ở làng Hồng Hà, tỉnh Hắc Long Giang đều là phụ nữ và trẻ em. Điều này cho thấy "sự tàn khốc của chiến tranh thời cổ đại."

Mộ tập thể 4.100 năm tuổi ở Trung Quốc và bí mật về một vụ thảm sát kinh hoàng - Hình 2

Qian Wang, tác giả nghiên cứu và giáo sư tại Đại học Texas A&M ở Mỹ, nói rằng: "Trong lịch sử và thời kỳ tiền sử, chặt đầu người là một hành động bạo lực, thường là một hình thức xung đột giữa các cá nhân hoặc tổ chức."

Ông nói: "Những người đứng đầu các bộ tộc hoặc nhóm kẻ thù được săn lùng để chinh phục hoặc chiếm hữu linh hồn và năng lượng của kẻ thù."

Các nhà khảo cổ lần đầu tiên phát hiện ra địa điểm này vào những năm 1990 và nó đã được khai quật sáu lần kể từ đó.

Các cuộc khai quật đã phát hiện được 43 cá nhân là nạn nhân của nhiều vụ chặt đầu người, trong đó có 32 cá nhân có thể đã bị giết trong một vụ thảm sát. Đây sẽ là vụ thảm sát chặt đầu người lớn nhất được biết đến ở Trung Quốc thời kỳ đồ đá mới.

Các nhà khoa học tin rằng các nạn nhân bị chặt đầu vì ngoài việc mất đầu, xương đốt sống cổ còn có các vết cắt phù hợp với việc bị chặt thô bạo bằng vật sắc nhọn.

Họ tin rằng cuộc thảm sát chặt đầu người được thực hiện bằng cách sử dụng vũ khí cầm tay có gắn những viên đá mài nhọn ở phía trên.

Mộ tập thể 4.100 năm tuổi ở Trung Quốc và bí mật về một vụ thảm sát kinh hoàng - Hình 3

Bốn hộp sọ, mà các chuyên gia cho rằng có thể là của nam giới, được chôn cùng nhau trong một cái hố.(Ảnh: Đại học Texas A&M)

Mặc dù không thể biết những chi tiết chính xác của vụ thảm sát, nhưng các nhà khoa học đã mô phỏng lại những gì họ tin là có khả năng diễn ra các sự kiện nhất dựa trên thực tế là vụ thảm sát nhắm vào phụ nữ và trẻ em.

Người Hồng Hà có lẽ là dân tộc đánh cá, săn bắn và trồng trọt. Có lẽ họ cũng thù địch với một số bộ lạc lân cận vì tranh giành tài nguyên.

Có khả năng người Hồng Hà đã tấn công các làng khác và chặt đầu cư dân của họ.

Họ có thể đã gây ra những xung đột sâu sắc giữa các bộ tộc lân cận và một ngày nọ, một nhóm tấn công quyết định đợi những người đàn ông rời làng và tấn công ngôi làng khi chỉ có phụ nữ và trẻ em. Họ đã giết hầu hết, nếu không phải tất cả, các nạn nhân.

Wang cho biết: "Khi những người sống sót tập hợp lại và các thành viên nam của bộ tộc quay trở về, họ đã chuyển các thi thể đến hai ngôi nhà để chôn cất đơn giản rồi rời đi."

Các nhà khảo cổ cũng tìm thấy 4 hộp sọ trong một hố riêng biệt không có thi thể đi kèm. Wang cho biết chúng có thể là chiến lợi phẩm từ các trận chiến trước mà những kẻ tấn công đã mang theo đến Hồng Hà.

Được biết có hai địa điểm chứa mộ tập thể tương tự từng được phát hiện ở khu vực hồ Baikal, phía Đông Siberia. Những bộ tộc liên quan tới các mộ tập thể này cũng có văn hóa tương tự như văn hóa săn bắn và đánh cá của người Hồng Hà.

Theo một nghiên cứu được Nhà xuất bản Đại học Cambridge công bố, vào thời nhà Thương (1600-1046 trước Công nguyên), tỷ lệ chặt đầu gia tăng khiến đầu người biến thành một vật có giá trị, tạo ra niềm tin rằng linh hồn không đầu sẽ ít có khả năng tìm cách trả thù ở thế giới bên kia.

Chặt đầu là một trong những hình phạt truyền thống mà Trung Quốc và một số quốc gia khác sử dụng trong quá khứ. Phương thức này thường được sử dụng như một biện pháp trừng phạt đối với tội phạm nghiêm trọng như giết người hay phản quốc./.

b>

Bạn thấy bài viết này có hữu ích không?
Có;
Không

Tin liên quan

Tiêu điểm

Bị khách nhầm với anh sinh đôi, tài xế đoàn tụ với gia đình thất lạc sau 30 nămBị khách nhầm với anh sinh đôi, tài xế đoàn tụ với gia đình thất lạc sau 30 năm
10:45:01 01/02/2025
Chuyến thám hiểm tình cờ phát hiện ra nơi sâu nhất của đại dươngChuyến thám hiểm tình cờ phát hiện ra nơi sâu nhất của đại dương
08:00:10 31/01/2025
Độc lạ phong tục đón mừng năm mới ở nghĩa địa tại ChileĐộc lạ phong tục đón mừng năm mới ở nghĩa địa tại Chile
10:47:08 01/02/2025
Công ty bày hơn 500 tỷ đồng tiền mặt thưởng Tết cho nhân viênCông ty bày hơn 500 tỷ đồng tiền mặt thưởng Tết cho nhân viên
10:46:15 01/02/2025
Trend năm mới: Bỏ quán cafe, Gen Z chuyển "văn phòng" đến chốn không ai ngờTrend năm mới: Bỏ quán cafe, Gen Z chuyển "văn phòng" đến chốn không ai ngờ
17:25:58 31/01/2025
Những "cây thần linh" nghìn năm tuổi được đồng bào K'Ho Cil bảo vệNhững "cây thần linh" nghìn năm tuổi được đồng bào K'Ho Cil bảo vệ
17:32:54 31/01/2025
Các loài động vật sống thọ nhất thế giới, loài thứ ba trong danh sách có thể sống tới 500 nămCác loài động vật sống thọ nhất thế giới, loài thứ ba trong danh sách có thể sống tới 500 năm
07:58:41 31/01/2025
Những sự kiện thiên văn học lớn nhất năm 2025Những sự kiện thiên văn học lớn nhất năm 2025
07:20:34 31/01/2025

Tin đang nóng

Máy bay rơi gần trung tâm thương mại ở Mỹ, nhiều người thương vongMáy bay rơi gần trung tâm thương mại ở Mỹ, nhiều người thương vong
16:28:16 01/02/2025
Sốc: Song Ji Hyo và "Thái tử" Joo Ji Hoon bị khui chuyện sống chung, còn luôn mang theo món đồ đặc biệt?Sốc: Song Ji Hyo và "Thái tử" Joo Ji Hoon bị khui chuyện sống chung, còn luôn mang theo món đồ đặc biệt?
18:15:23 01/02/2025
Lê Giang đáp trả cực căng 1 nam diễn viên nghi chê phim Trấn Thành nhạt nhẽo, hẹn gặp mặt giải quyết trực tiếpLê Giang đáp trả cực căng 1 nam diễn viên nghi chê phim Trấn Thành nhạt nhẽo, hẹn gặp mặt giải quyết trực tiếp
19:59:35 01/02/2025
Ảnh cực hiếm: Vợ giám đốc của Xuân Trường về Tuyên Quang ăn Tết, khoảnh khắc tương tác với gia đình chồng gây sốtẢnh cực hiếm: Vợ giám đốc của Xuân Trường về Tuyên Quang ăn Tết, khoảnh khắc tương tác với gia đình chồng gây sốt
19:57:49 01/02/2025
Tai nạn liên hoàn trên cao tốc TPHCM - Long Thành, giao thông ùn tắcTai nạn liên hoàn trên cao tốc TPHCM - Long Thành, giao thông ùn tắc
19:03:32 01/02/2025
Tình trạng đáng lo của Khả Ngân ngày đầu năm mớiTình trạng đáng lo của Khả Ngân ngày đầu năm mới
20:54:50 01/02/2025
Sướng nhất Jimmy - Jenny, được ba mẹ cho sang hẳn Dubai chào Tết, nhưng Phương Oanh cũng không lường được việc mệt mỏi này!Sướng nhất Jimmy - Jenny, được ba mẹ cho sang hẳn Dubai chào Tết, nhưng Phương Oanh cũng không lường được việc mệt mỏi này!
19:00:59 01/02/2025
Đại án Vạn Thịnh Phát: Bản án nghiêm khắc cho sự tha hóa quyền lựcĐại án Vạn Thịnh Phát: Bản án nghiêm khắc cho sự tha hóa quyền lực
18:11:29 01/02/2025

Tin mới nhất

Vườn thú nhận 'gạch đá' khi nhuộm chó thành hổ

Vườn thú nhận 'gạch đá' khi nhuộm chó thành hổ

10:44:02 01/02/2025
Một video được chia sẻ trên Douyin, phiên bản TikTok của Trung Quốc, cho thấy một chú chó con Chow Chow được sơn sọc đen và cam chơi trong chuồng tại vườn thú Qinhu Bay Forest Animal Kingdom ở Taizhou.
Ngôi nhà tự nhiên của "cô" hà mã lùn nổi tiếng Moo Deng đang bị đe dọa thế nào

Ngôi nhà tự nhiên của "cô" hà mã lùn nổi tiếng Moo Deng đang bị đe dọa thế nào

08:08:00 01/02/2025
Siêu sao Moo Deng ở vườn thú Khao Kheow, Thái Lan là một trong những cá thể hà mã lùn cuối cùng còn sót lại trên Trái Đất do môi trường sống tự nhiên của chúng đang dần bị thu hẹp bởi nạn phá rừng tràn lan
Thái Lan kêu gọi đốt nhang, vàng mã online để chống ô nhiễm không khí

Thái Lan kêu gọi đốt nhang, vàng mã online để chống ô nhiễm không khí

17:13:36 30/01/2025
Trong nỗ lực giảm thiểu ô nhiễm không khí, Chính phủ Thái Lan khuyến nghị người gốc Hoa sinh sống tại đây dùng hương điện, đốt vàng mã trực tuyến.
Hình tượng rắn năm Ất Tỵ 2025 ở Trung Quốc

Hình tượng rắn năm Ất Tỵ 2025 ở Trung Quốc

07:24:38 30/01/2025
Dịp Tết Nguyên đán năm nay, hình tượng rắn đã xuất hiện trên khắp các tỉnh, thành tại Trung Quốc. Với kích thước và sắc thái khác nhau, mang đặc trưng văn hóa vùng miền, kết hợp giữa truyền thống và hiện đại.
"Khách xông nhà" năm Ất Tỵ đỉnh nhất xuất hiện: Rắn hổ mang bò vào tận nhà người dân đúng khoảnh khắc sắp giao thừa

"Khách xông nhà" năm Ất Tỵ đỉnh nhất xuất hiện: Rắn hổ mang bò vào tận nhà người dân đúng khoảnh khắc sắp giao thừa

07:00:14 30/01/2025
Khi màn đêm buông xuống, không khí Tết Nguyên đán ở Ranau, Malaysia trở nên nhộn nhịp hơn bao giờ hết. Thế nhưng, một gia đình tại Kampung Maukab Baru Lohan không ngờ rằng họ sẽ có một vị khách đặc biệt quyết định xông nhà năm mới
"Vàng" mọc trên cây ở TQ: Gần 250 triệu chỉ mua được nửa kg, vua Khang Hy đề danh "Đệ nhất thiên hạ"

"Vàng" mọc trên cây ở TQ: Gần 250 triệu chỉ mua được nửa kg, vua Khang Hy đề danh "Đệ nhất thiên hạ"

06:52:51 30/01/2025
Người Trung Quốc còn dùng loại vàng này làm của hồi môn cho con gái đi lấy chồng. Nhìn bề ngoài, Tân Hội chỉ là một quận bình thường, buồn tẻ ở một thành phố hạng ba tại Trung Quốc.
4 nghề kỳ quặc lương cao, 90% người Việt chưa biết đến

4 nghề kỳ quặc lương cao, 90% người Việt chưa biết đến

01:39:06 30/01/2025
Trên thế giới có muôn vàn cách kiếm tiền hay ho, nếu bạn đang có ý định đổi nghề thì có thể tham khảo những công việc độc lạ dưới đây.
Nghi lễ đón Tết đau đớn nhất: Lăn qua giường đầy gai nhọn để cầu may mắn

Nghi lễ đón Tết đau đớn nhất: Lăn qua giường đầy gai nhọn để cầu may mắn

01:37:07 30/01/2025
Một nghi lễ độc đáo tại Trung Quốc trong dịp Tết Nguyên đán yêu cầu những người tham gia cởi trần, lăn qua những chiếc giường được kết bằng cành gai nhọn hoắt.
Tòa nhà 'xiêu vẹo', đứng vững trước nhiều trận động đất suốt 30 năm qua

Tòa nhà 'xiêu vẹo', đứng vững trước nhiều trận động đất suốt 30 năm qua

06:23:02 28/01/2025
Tọa lạc tại thành phố Machala, Ecuador, tòa Nhà Bất Tử (El Inmortal) là một công trình mang tính biểu tượng, nổi bật với vẻ ngoài mong manh và lạ lùng.
Kiếm tiền tỷ từ nghề nuôi rắn hổ mang

Kiếm tiền tỷ từ nghề nuôi rắn hổ mang

06:22:52 28/01/2025
Gần 10 năm gắn bó với nghề nuôi rắn hổ mang, anh Phan Thanh Bình, ngụ xã Mỹ Tú (huyện Mỹ Tú, tỉnh Sóc Trăng) được nhiều người gọi vui là Vua nuôi rắn hổ miền Tây .
Hành trình của viên kim cương Hope mang lời nguyền bí ẩn

Hành trình của viên kim cương Hope mang lời nguyền bí ẩn

06:22:39 28/01/2025
Viên kim cương Hope, một viên đá quý màu xanh đậm 45,52 carat, xuất xứ Ấn Độ, được coi là một trong những viên kim cương đẹp nhất thế giới
Ngăn chặn vụ 'bắt cóc' rô bốt phục vụ tiệm phở ở California

Ngăn chặn vụ 'bắt cóc' rô bốt phục vụ tiệm phở ở California

05:54:33 28/01/2025
Một người đàn ông tìm cách bắt cóc rô bốt phục vụ một tiệm phở ở California (Mỹ), nhưng được các nhân viên tại tiệm ngăn chặn kịp thời.

Có thể bạn quan tâm

Phim Tết dở đến mức bị nhà rạp thẳng tay cắt suất chiếu, mang tiếng "kiếp nạn đầu tiên của 2025" cũng chẳng oan

Phim Tết dở đến mức bị nhà rạp thẳng tay cắt suất chiếu, mang tiếng "kiếp nạn đầu tiên của 2025" cũng chẳng oan

Phim châu á

22:06:34 01/02/2025
Theo 163, ngày 2/1, tức Mùng 4 tết, suất chiến của phim Anh Hùng Xạ Điêu: Hiệp Chi Đại Giả đã tụt xuống còn 6,3%, trong khi ngày đầu phim đạt hơn 10%.
Trấn Thành: Tôi cảm thấy bị chà đạp

Trấn Thành: Tôi cảm thấy bị chà đạp

Hậu trường phim

21:38:13 01/02/2025
Trấn Thành có những chia sẻ khi bộ phim Bộ Tứ Báo Thủ của mình nhận về nhiều ý kiến tranh cãi, chê bai trên mạng xã hội.
Bộ Tứ Báo Thủ: Bước lùi đáng tiếc của Trấn Thành

Bộ Tứ Báo Thủ: Bước lùi đáng tiếc của Trấn Thành

Phim việt

21:30:23 01/02/2025
Trấn Thành dường như không còn giữ được phong độ làm phim hoặc không còn ý tưởng nào mới lạ do phải chạy deadline cho kịp Tết mỗi năm.
Rodrygo từ chối 300 triệu euro của Al Hilal, hẹn Mbappe tạo kỷ lục

Rodrygo từ chối 300 triệu euro của Al Hilal, hẹn Mbappe tạo kỷ lục

Sao thể thao

21:23:17 01/02/2025
Rodrygo từ chối lời đề nghị 300 triệu euro từ Al Hilal đến thay Neymar, quyết ở lại Real Madrid cùng Mbappe, Vinicius và Jude Bellingham tạo bộ tứ siêu đẳng.
Cặp đôi diễn viên hot nhất showbiz toang giữa Tết Nguyên đán, nhà gái cạch mặt không thèm về quê chồng?

Cặp đôi diễn viên hot nhất showbiz toang giữa Tết Nguyên đán, nhà gái cạch mặt không thèm về quê chồng?

Sao châu á

20:51:04 01/02/2025
Cuộc hôn nhân của Trần Hiểu - Trần Nghiên Hy lộ nhiều dấu hiệu bất ổn. Dù tin đồn ly hôn ầm ĩ dư luận cặp đôi vẫn nhất quyết không lên tiếng
Á hậu Phương Nhi lộ diện ở nơi không ngờ hậu đám hỏi với thiếu gia nhà tỷ phú giàu nhất Việt Nam

Á hậu Phương Nhi lộ diện ở nơi không ngờ hậu đám hỏi với thiếu gia nhà tỷ phú giàu nhất Việt Nam

Sao việt

20:47:46 01/02/2025
Mới đây, khoảnh khắc Á hậu Phương Nhi xuất hiện trong lớp học nhận được sự quan tâm. Trong bức hình, người đẹp gen Z nở nụ cười rất tươi, visual sáng bừng.
Nghị sĩ Nga cảnh báo đáp trả cứng rắn nếu NATO đưa binh sĩ tới Ukraine

Nghị sĩ Nga cảnh báo đáp trả cứng rắn nếu NATO đưa binh sĩ tới Ukraine

Thế giới

20:30:45 01/02/2025
Theo nghị sĩ cấp cao Nga Aleksey Zhuravlev, Moscow có thể sẽ coi việc triển khai trên diện rộng binh lính NATO ở Ukraine là mối đe dọa trực tiếp.
Sinh 8 con gái, ông bố ở Đà Nẵng nhận 'món quà' quý giá dịp tết Nguyên đán

Sinh 8 con gái, ông bố ở Đà Nẵng nhận 'món quà' quý giá dịp tết Nguyên đán

Netizen

20:27:40 01/02/2025
Mỗi dịp Tết đến, các con gái lại thay phiên nhau về đón Tết cùng bố mẹ. Vào mùng 2 Tết, cả gia đình ông Thương tề tựu đông đủ bên mâm cơm đoàn viên.
Mùng 4 Tết, hơn 2.100 tài xế vi phạm nồng độ cồn

Mùng 4 Tết, hơn 2.100 tài xế vi phạm nồng độ cồn

Tin nổi bật

19:01:36 01/02/2025
CSGT toàn quốc cũng xử lý 5.671 trường hợp vi phạm, tạm giữ 40 ô tô và 2.575 xe mô tô. Đồng thời, tước 332 giấy phép lái xe các loại, trừ điểm bằng lái 864 trường hợp.
Tử vi hằng ngày - Xem tử vi vui 12 con giáp ngày 1.2.2025

Tử vi hằng ngày - Xem tử vi vui 12 con giáp ngày 1.2.2025

Trắc nghiệm

16:43:26 01/02/2025
Hôm nay là một ngày khá thuận lợi cho người tuổi Tý. Bạn có thể nhận được một tin vui bất ngờ từ gia đình hoặc bạn bè. Nếu đang có kế hoạch du xuân, hãy chú ý đến an toàn khi di chuyển.