Taliban thay đổi thế nào sau 25 năm?
Taliban một lần nữa cầm quyền và có thể sớm tuyên bố Afghanistan là một tiểu vương quốc Hồi giáo sau lần nắm quyền đầu tiên 25 năm trước.
Taliban treo cổ cựu tổng thống Afghanistan Mohammad Najibullah và giành quyền lực sau khi tiến vào thủ đô Kabul năm 1996. 25 năm sau, Taliban đánh bại lực lượng chính phủ Afghanistan do Mỹ hậu thuẫn và tiếp quản Kabul lần thứ hai hôm 15/8.
Việc Taliban thay đổi thế nào sau lần cầm quyền đầu tiên năm 1996, trước khi bị Mỹ lật đổ bằng chiến dịch quân sự năm 2001, sẽ quyết định liệu nhóm này có thể xây dựng chính phủ mà dân Afghanistan có thể chung sống và các quốc gia NATO sẵn lòng hợp tác hay không.
Taliban năm 2021 được đánh giá là giàu có hơn với địa vị kinh tế vững vàng hơn so với 25 năm trước. Vào giữa những năm 1990, Taliban còn tương đối thiếu kinh nghiệm và chủ yếu nhận tiền từ Arab Saudi, đồng thời chưa kiểm soát được toàn bộ lãnh thổ Afghanistan. Tới năm 2021, Taliban duy trì hiện diện tài chính sâu rộng ở quốc gia Trung Á và sử dụng thành quả kinh tế để phục vụ chiến dịch quân sự.
Những thành viên Taliban theo chủ nghĩa chính thống duy trì hoạt động vũ trang trên khắp Afghanistan, sau khi nhóm này bị tước quyền lực nhà nước. Taliban xây dựng một mạng lưới tài chính phức tạp và hệ thống thuế để phục vụ các hoạt động, bao gồm việc chiếm giữ những cửa khẩu thu về hàng triệu USD.
Các tay súng Taliban ngồi trong dinh tổng thống Afghanistan tại thủ đô Kabul ngày 15/8. Ảnh: AP .
Nguồn tài nguyên dồi dào của Afghanistan và nhiều mỏ khoáng sản đang nằm trong tay Taliban mang lại nguồn lợi lớn cho nhóm. Taliban còn tham gia vào hoạt động mua bán ma túy, bao gồm các xưởng điều chế thuốc phiện thành heroin bị Mỹ không kích trong nhiều năm qua. Tài trợ nước ngoài vẫn là nguồn thu đáng kể của Taliban.
Ian King, biên tập viên chương trình kinh doanh của Sky News , nhận định Afghanistan vẫn là một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới. Taliban có thể duy trì một số chính sách như ngăn phụ nữ đi làm có thể khiến tình hình kinh tế của Afghanistan ngày càng trở nên tồi tệ.
Taliban tìm cách được chấp thuận. Dù kinh tế của Afghanistan đang sa sút so với thế giới, Taliban vẫn phải chú ý đến duy trì những thành quả nước này đạt được từ năm 2001 với hỗ trợ của quốc tế và việc ra đời hiến pháp tự do năm 2004.
Hỗ trợ từ cộng đồng quốc tế giúp Afghanistan phát triển hạ tầng, xây dựng lại hệ thống giáo dục, cho phép hàng triệu bé gái đi học và phụ nữ trẻ học đại học. Các cuộc xung đột hồi đầu những năm 1990 thường xuyên tàn phá các doanh nghiệp ở Afghanistan và dòng vốn nước ngoài không rót vào quốc gia Trung Á này nữa.
“Vào những năm 1990, đó là một quốc gia lạc hậu không có hạ tầng với một chính phủ tuân theo kinh Koran không có tư cách pháp nhân rõ ràng”, chuyên gia Raffaello Pantucci thuộc Viện Nghiên cứu Quốc phòng và An ninh Hoàng gia Anh (RUSI) cho biết. “Các nước muốn tham gia giúp đỡ gặp khó khăn vì điều này”.
Taliban có thể tìm cách duy trì viện trợ từ phương Tây và các tổ chức phi chính phủ để tránh gây sợ hãi ở Afghanistan. Đầu tư quốc tế vào hạ tầng và nguồn lực của Afghanistan được đánh giá là quan trọng với tính hợp pháp của Taliban.
Pantucci nhận định điều này sẽ khiến Taliban có cách tiếp cận mới mềm dẻo hơn về chính sách nhân quyền. “Taliban sẽ khôn ngoan và nhận ra rằng nếu muốn được quốc tế công nhận, họ phải đưa ra được thứ gì đó”, Pantucci nói.
Tuy nhiên, phóng viên chuyên trách Trung Đông của Sky News Alistair Bunkall cho rằng phương Tây “nên hoài nghi” về những cam kết của Taliban. Điều duy nhất mà nhóm này có thể hy vọng nhất là việc “Washington và London chấp nhận chiến thắng của họ một cách miễn cưỡng”.
Việc Taliban được công nhận trên trường quốc tế có thể đến từ nơi khác. Nga và Trung Quốc đã bày tỏ ý định làm việc với chế độ mới tại Afghanistan.
Hai lần Taliban tiếp quản thủ đô Afghanistan. Video: NBC News .
Vấn đề quyền con người sẽ quyết định cách đánh giá của cộng đồng quốc tế với Taliban, đặc biệt là cách nhóm này đối xử với các dân tộc thiểu số. Người Pashtun chiếm đa số trong Taliban và tại Afghanistan, song quốc gia Trung Á còn nhiều nhóm dân tộc thiểu số khác.
Taliban từng sát hại nhiều người dân tộc thiểu số trong những năm 1990, đặc biệt là người Hazara theo phái Hồi giáo Shiitte và người Uzbek. Tuy nhiên, các báo cáo cho biết Taliban năm 2020 tuyển dụng một thủ lĩnh từ cộng đồng Hazara trong nỗ lực thay đổi hình ảnh của lực lượng.
“Chính phủ trước của Afghanistan trong 20 năm cố gắng lãnh đạo tất cả dân chúng và cho họ cơ hội bình đẳng. Sau 20 năm, một thế hệ người Afghanistan mang đến cơ hội này. Đó là khác biệt giữa Taliban hiện tại và hồi những năm 1990″, Pantucci nói.
Quyền của phụ nữ là một vấn đề đặc biệt quan trọng với Taliban hiện nay. Khi Taliban nắm quyền năm 1996, toàn bộ phụ nữ bị cấm làm việc hoặc học tập và buộc phải mang burqa, loại trang phục che kín mặt và cơ thể của đạo Hồi.
Phụ nữ Afghanistan khi đó bị cấm ra khỏi nhà nếu không có nam giới tháp tùng, bị hạn chế nghiêm trọng khả năng tiếp cận chăm sóc y tế. Họ thường xuyên bị xỉa xói, đánh đập, ném đá và thậm chí bị sát hại vì vi phạm nguyên tắc do Taliban áp đặt.
Tuy nhiên, Taliban gần đây ra các tuyên bố về quyền phụ nữ nhằm cho thế giới thấy lãnh đạo của lực lượng này sẵn lòng thực hiện một số thay đổi, ít nhất về mặt hình thức. Phát ngôn viên Taliban Suhai Shaheen ngày 15/8 cho biết “các cô gái đang tiếp tục việc học của mình, họ đang đi học”.
“Chính sách của chúng tôi là phụ nữ có thể tiếp tục tiếp cận giáo dục và đi làm, tất nhiên họ phải tuân thủ quy định đeo khăn trùm đầu (hijab)”, Shaheen nói. Tuy nhiên, một số báo cáo gần đây cho biết phụ nữ phải rời nơi làm việc hoặc trường đại học tại một số tỉnh của Afghanistan.
Một tay súng Taliban đứng trên đường tại thành phố Ghazni của Afghanistan ngày 14/8. Ảnh: Reuters .
“Taliban những năm 1990 duy trì tư duy hết sức bảo thủ. 20 năm qua đã thay đổi cách người Afghanistan nhìn nhận về quyền phụ nữ”, Pantucci nói. “Dù các lãnh đạo Taliban ra tuyên bố có vẻ tiến bộ về quyền phụ nữ, song điều này chưa chắc diễn ra trên thực tế”.
Pantucci nhận định việc triển khai chính sách mới về quyền của phụ nữ do Taliban đề ra “chưa rõ ràng”. “Taliban không phải một khối thống nhất mà bao gồm nhiều nhóm nhỏ và phe phái khác nhau. Nếu một phe với quan điểm chống lại quyền phụ nữ kiểm soát một tỉnh nào đó, lãnh đạo Taliban ở Kabul có xử lý điều này hay làm ngơ trước việc đó?”, chuyên gia này đặt nghi vấn.
Taliban được nhận định mang động lực của nhóm tín ngưỡng chính thống và tôn giáo cực đoan, gắn với “tàn bạo và áp bức”. Khi Taliban giành được quyền lực tuyệt đối tại Afghanistan, đã có bàn luận về “chương mới của hòa bình” và những cải cách để giải quyết bất cứ “bất bình” nào đến từ dân chúng Afghanistan.
Nhưng đặc tính từ xưa của Taliban sẽ trở thành nền tảng của Afghanistan trong tương lai gần. “Đó sẽ là một chính phủ Hồi giáo”, phát ngôn viên Taliban Shasheen nói hôm 15/8. “Chúng tôi chiến đấu vì điều này trong 4 thập kỷ”.
Thảm cảnh của quân đội tỷ đô Afghanistan
Dù được Mỹ đầu tư hàng chục tỷ USD, quân đội Afghanistan nhiều tháng liền nợ lương binh sĩ, thiếu vũ khí lẫn lương thực và thất bại trước Taliban.
Khi các lực lượng do Mỹ dẫn đầu rút khỏi Afghanistan, Taliban đánh chiếm lãnh thổ nhanh như vũ bão, trong khi quân chính phủ kháng cự yếu ớt, nhiều đơn vị chóng vánh buông súng đầu hàng. Các tay súng Taliban tiến vào thủ đô Kabul hôm 15/8 và nắm quyền lực tại Afghanistan.
Trước khi rút quân, các quan chức Mỹ dự đoán quân chính phủ Afghanistan khó để mất tỉnh nào vào tay Taliban trước mùa thu năm nay. Thế nhưng, Mỹ đã không ngờ được rằng đội quân hơn 300.000 người này lại sụp đổ quá chóng vánh như vậy, dù có ưu thế về kinh nghiệm, số lượng, kinh phí và trang bị trước Taliban.
Kể từ khi mở chiến dịch quân sự tại Afghanistan từ năm 2001, Mỹ đầu tư gần 83 tỷ USD để huấn luyện và trang bị cho các lực lượng an ninh nước này, Foreign Policy đưa tin.
"Chúng tôi đã cung cấp cho các đối tác Afghanistan của mình mọi công cụ. Hãy để tôi nhấn mạnh, mọi công cụ", Tổng thống Joe Biden nói khi bảo vệ quyết định rút toàn bộ lực lượng Mỹ khỏi quốc gia Trung Á.
Binh sĩ quân chính phủ Afghanistan tại một điểm kiểm soát ở tỉnh Herat ngày 9/7. Ảnh: Reuters .
Giới chuyên gia nhận định vấn đề của quân chính phủ Afghanistan không nằm ở hoạt động huấn luyện hay cung cấp khí tài, mà nằm ở tình trạng quản lý yếu kém cấp địa phương, nạn tham nhũng và binh sĩ mất tinh thần lẫn ý chí chiến đấu.
Các nguồn tin cho biết Bộ Quốc phòng và Bộ Nội vụ Afghanistan trong nhiều tháng không trả lương cho binh sĩ hoặc cảnh sát. Các lực lượng an ninh Afghanistan thường không được cung cấp đầy đủ vũ khí, thậm chí thiếu cả thức ăn và nước uống.
Nhiều binh sĩ và cảnh sát bị điều đến những khu vực xa nhà, nơi họ không có bất cứ mối liên hệ nào, khiến một số đào ngũ để trở về bảo vệ gia đình mình. Tình trạng thiếu niềm tin vào chính phủ Afghanistan và nhiều quan chức tuyên bố sẽ không chiến đấu để bảo vệ chính quyền Tổng thống Ashraf Ghani được coi là nguyên nhân dẫn đến thất bại của đội quân tỷ đô này.
Enayat Najafizada, sáng lập viên Viện Nghiên cứu Chiến tranh và Hòa bình có trụ sở tại Kabul, từng nhận định "vấn đề về tính hợp pháp của chính quyền Afghanistan rất quan trọng". Najafizada nói cuộc bầu cử năm 2020 với chiến thắng thuộc về Ghani bị coi là gian lận và Taliban lợi dụng điều này.
Tình trạng trên kết hợp với việc các quan chức tham ô ngân sách khiến dân Afghanistan mất niềm tin vào chính phủ. Dân Herat và Kandahar nói rằng họ bị sốc trước tốc độ thất thủ của hai thành phố và quân chính phủ không hề giao tranh với Taliban.
Trên giấy tờ, quân đội Afghanistan có hơn 300.000 người, song con số thực tế được cho là ít hơn nhiều. Họ đối mặt với tình trạng thương vong và đào ngũ cao, các sĩ quan biến chất còn lập khống những "đội quân ma" gồm toàn binh sĩ không có thật để bòn rút tiền lương từ ngân sách.
Trung tâm Chống khủng bố của Mỹ tại West Point ước tính Taliban có khoảng 200.000 tay súng, bao gồm 60.000 người thuộc đơn vị nòng cốt cùng các nhóm vũ trang cùng lực lượng ủng hộ khác.
Quân số lực lượng an ninh Afghanistan bị phóng đại quá mức, trong khi ưu thế duy nhất của họ trước Taliban là lực lượng không quân lại bị hao tổn nghiêm trọng sau khi Mỹ rút quân. Taliban đã bắn rơi một số máy bay, ám sát nhiều phi công quân đội nước này, khiến không quân Afghanistan gần như bị tê liệt.
Dù có quân số được cho là thấp hơn, Taliban có động lực tiến công sau khi giành loạt chiến thắng. Càng tấn công, nhóm này càng gia tăng sức mạnh nhờ số vũ khí thu được từ tay quân chính phủ Afghanistan, vốn do các nước phương Tây cung cấp.
Justine Fleischner, chuyên gia của nhóm theo dõi vũ khí thuộc tổ chức Nghiên cứu Vũ khí Xung đột, cho biết dù các lực lượng Mỹ mang theo trang bị tinh vi khi về nước, Taliban thu được nhiều phương tiện, vũ khí cá nhân, vũ khí hạng nhẹ cùng đạn dược.
Chứng kiến đà thắng của Taliban, các nhân viên đại sứ quán Mỹ ở thủ Kabul ngày 13/8 được lệnh tiêu hủy tài liệu nhạy cảm phòng Taliban chiếm được nơi này.
Hai ngày sau đó, khi Taliban vừa xuất hiện ở cửa ngõ thủ đô, Tổng thống Afghanistan Ashraf Ghani chạy trốn ra nước ngoài. Thủ đô Afghanistan thất thủ, quân đội lẫn chính phủ Afghanistan sụp đổ hoàn toàn.
Mỹ "cấm cửa" Taliban đụng vào kho tiền của Afghanistan Quan chức Mỹ cho biết Taliban sẽ không được phép tiếp cận bất kỳ khoản dự trữ nào của Afghanistan đang được cất giữ trong các tài khoản ở Mỹ. Các tay súng Taliban trên đường phố Kabul (Ảnh: AFP). "Bất kỳ tài sản nào của Ngân hàng trung ương mà chính phủ Afghanistan có tại Mỹ sẽ không được cung cấp cho...