Phát hiện gây sốc về nghi thức chôn cất của một loài người cổ đã tuyệt chủng

Nghiên cứu gây tranh cãi cho thấy Homo naledi, một họ hàng đã tuyệt chủng của loài người với kích thước não chỉ bằng 1/3 so với chúng ta, đã biết chôn cất và có thể đã thực hiện nghi lễ tưởng niệm những người đã khuất.

Mô phỏng và hóa thạch của Homo naledi

Theo một nghiên cứu mới, Homo naledi – họ hàng đã tuyệt chủng của loài người chúng ta, có bộ não chỉ bằng một phần ba kích thước của người hiện đại. Thế nhưng, họ biết chôn cất những người đã chết và đục khắc lên những vách hang động cách đây khoảng 300.000 năm. Nghiên cứu mới này đang lật ngược những lý thuyết lâu nay cho rằng chỉ có người hiện đại chúng ta và người Neanderthal mới đủ thông minh để có thể thực hiện các hoạt động phức tạp này.

Tuy nhiên, một số chuyên gia cho rằng chưa đủ bằng chứng để kết luận H. naledi đã chôn cất hoặc tưởng niệm người chết. Chẳng hạn, Sheela Athreya, một nhà nhân chủng học tại Đại học Texas A&M, người không tham gia vào nghiên cứu, cho biết: “Tôi có thể thấy họ đang kết nối các dữ liệu đứt đoạn này ở đâu và tôi nghĩ rằng nó đáng được chú ý, nhưng lẽ ra nghiên cứu này nên được thực hiện với nhiều lưu ý hơn”.

Các nhà khảo cổ học lần đầu tiên phát hiện ra hài cốt của H. naledi trong hệ thống Hang động Rising Star ở Nam Phi vào năm 2013. Kể từ đó, hơn 1.500 mảnh xương của nhiều cá thể đã được tìm thấy trên khắp hệ thống hang động dài 4 km. Giải phẫu của H. naledi nổi tiếng do phần còn lại của chúng được bảo quản khá tốt; phân tích khảo cổ cho thấy chúng là những sinh vật đi bằng hai chân, cao khoảng 1,5 mét và nặng 45 kg, chúng có bàn tay khéo léo và bộ não nhỏ nhưng cấu trúc phức tạp, những đặc điểm đã dẫn đến tranh luận sôi nổi về độ tinh tế trong hành vi của chúng. Trong một nghiên cứu năm 2017 được công bố trên tạp chí eLife, nhóm nghiên cứu Rising Star cho rằng H. naledi đã có chủ ý khi chôn cất đồng loại trong hệ thống hang động.

Trong một cuộc họp báo vào ngày 1.6 vừa qua, nhà cổ sinh vật học Lee Berger, chủ nhiệm nhóm nghiên cứu Rising Star và các đồng nghiệp đã củng cố tuyên bố đó bằng ba nghiên cứu mới. Các tuyên bố sau đó được công bố trên trang bioRxiv ngày 5.6, đã đưa ra bằng chứng quan trọng nhất về việc cho đến nay H. naledi đã chủ ý chôn cất đồng loại và tạo ra những hình khắc có ý nghĩa trên tảng đá phía trên nơi chôn cất. Nhưng những phát hiện vẫn chưa được công nhận rộng rãi.

Nghiên cứu mới mô tả hai hố nông, hình bầu dục trên sàn của một hang nhỏ chứa hài cốt phù hợp với việc chôn cất các thi thể. Xương thịt thi thể được bao phủ trong trầm tích và sau đó bị phân hủy. Lễ chôn cất thậm chí có thể gồm cả việc cúng bái người đã khuất khi tìm thấy một đồ chế tác bằng đá có tiếp xúc gần với xương bàn tay và cổ tay.

Trong cuộc họp báo, Berger cho biết: “chúng tôi cảm thấy rằng họ đã đáp ứng được nghi thức về việc chôn cất con người hoặc chôn cất người cổ đại”. Nếu được chấp nhận, cách giải thích của các nhà nghiên cứu sẽ đẩy lùi bằng chứng sớm nhất về việc chôn cất có chủ ý 100.000 năm. Kỷ lục thực hiện nghi thức chôn cất sớm nhất của người tinh khôn là 200.000 năm trước.

Các nhà nghiên cứu đề xuất rằng việc phát hiện ra các hình khắc trừu tượng trên các vách tường đá của hệ thống Hang động Rising Star cũng báo hiệu rằng H. naledi có hành vi phức tạp. Những đường kẻ, hình dạng và ký hiệu giống như “hashtag” này dường như được tạo ra trên các bề mặt được chuẩn bị đặc biệt do H. naledi tạo ra. Có thể họ đã chà nhám đá trước khi khắc nó bằng một công cụ cũng bằng đá. Độ sâu, bố cục và thứ tự cho thấy rằng các đường nét được tạo ra có chủ đích hơn là được hình thành một cách tự nhiên.

Berger cho biết: “Có những ngôi mộ của H. naledi ngay bên dưới những hình khắc, điều này cho thấy đây là một không gian văn hóa của H. naledi. Họ đã thay đổi mạnh mẽ không gian này trên hàng km hệ thống hang động dưới lòng đất”.

Trong một nghiên cứu khác, Agustín Fuentes, một nhà nhân chủng học tại Đại học Princeton và các đồng nghiệp khám phá lý do H. naledi sử dụng hệ thống hang động. Nhóm của Fuentes viết: “Việc chôn cất một số thi thể được chia sẻ và lên kế hoạch trong hệ thống Rising Star cũng như các bản khắc là bằng chứng cho thấy các cá thể này có chung niềm tin hoặc ý tưởng xung quanh cái chết và có thể họ đã tưởng niệm người chết, điều mà người đương đại ta gọi là chia sẻ đau buồn”.

Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu khác không hoàn toàn bị thuyết phục bởi những diễn giải mới. Athreya nói: “Con người có thể đã khắc dấu trên đá. Mấy hình khắc đó không đủ để đóng góp vào cuộc tranh luận về sự tồn tại tư duy trừu tượng thời đó”.

Dù não nhỏ bằng 1/3 não người hiện đại, song giải phẫu cho thấy não khá giống với người hiện đại, do đó, mức độ phức tạp tư duy của họ rất có thể ngang bằng người hiện đại. Khám phá về loài người não nhỏ sống cùng thời với các loài người não lớn đã khiến giới khoa học phải thay đổi quan niệm truyền thống rằng bộ não lớn đem lại lợi thế tiến hóa cao, và các đặc điểm trộn lẫn của chủng người mới này đã chỉ ra rằng chi Homo cũng rất đa dạng về mặt giải phẫu.

Giải phẫu học chỉ ra rằng H. naledi có khả năng di chuyển đường dài với sải chân và dáng đi giống người, song còn có thể di chuyển trên tán cây điêu luyện hơn các Homo khác. Ngoài ra xương của họ thích nghi tốt hơn cho hành vi leo trèo và sống trên cây hơn là chạy bền. Giải phẫu nha khoa cho thấy họ tiêu thụ thức ăn cứng phủ bởi nhiều hạt sạn như bụi hoặc đất.