Pháp luật về bảo vệ người tố cáo tham nhũng: Khi sợ hãi lớn hơn dũng khí

Điều tra của Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc cho thấy, 77% người bị ảnh hưởng bởi tham nhũng không có hành vi tố giác, do không rõ thủ tục tố cáo, quy trình phức tạp, hoặc lo sợ bị trả thù. Đây chính là rào cản rất lớn cho cuộc chiến chống tham nhũng hiện nay trên thế giới.

Những cuộc đời sóng gió

Cuộc đời của những “tấm gương tố cáo” đều rất sóng gió. Tháng 4.2016, ông Antoine Deltour, cựu nhân viên Công ty Pricewaterhouse Coopers, đã phải ra trước Tòa án Luxembourg và bị buộc tội trộm cắp, vi phạm luật bí mật nghề nghiệp. Đó là bởi ông đã giúp phơi bày các thủ đoạn trốn thuế, giảm thuế tinh vi của các cơ quan thuế, các tập đoàn đa quốc gia. Trước đó, năm 2008, một cựu nhân viên của Chi nhánh Ngân hàng HSBC tại Thụy Sĩ là Hervé Falciani cũng tiết lộ thông tin liên quan đến trốn thuế của các khách hàng uy tín của HSBC. Ông này đã bị bắt giữ, thẩm vấn, bị bỏ tù và xa lánh.

Một vụ tố cáo khá nổi tiếng là trường hợp các trung sĩ Maurice McCabe và John Wilson báo cáo phát hiện vi phạm liên quan đến hàng nghìn hồ sơ của cảnh sát giao thông ở Ireland. Họ cáo buộc các sĩ quan cấp trên đã làm giả hồ sơ để xóa bỏ hình phạt và mức phạt đối với những người lái xe mô tô vi phạm tốc độ và các quy định giao thông đường bộ khác. Người ta tin rằng, trong số những người bị hủy hồ sơ có các sĩ quan cảnh sát, quan tòa và người nổi tiếng… Số tiền nộp phạt bị thất thoát ước tính khoảng 1,5 triệu bảng mỗi năm.

Tuy nhiên, McCabe và Wilson không được biểu dương và khen thưởng cho nỗ lực ngăn chặn hành vi xấu. Trái lại, hai cảnh sát bị cô lập và chế nhạo, một chiến dịch truyền thông được tiến hành nhằm hủy hoại uy tín của họ. Họ còn bị rút quyền sử dụng cơ sở dữ liệu của cảnh sát. Ủy viên Hội đồng lúc đó là ông Martin Callinan, công khai mô tả hành động của hai cảnh sát là “kinh tởm” và rằng họ đã chia sẻ thông tin với công chúng một cách không thích hợp. Sau đó, Bộ trưởng Bộ Tư pháp đã buộc tội McCabe và Wilson vì lý do không hợp tác với cuộc điều tra.

Tổ chức Minh bạch quốc tế Ireland hỗ trợ hai người tố cáo bằng cách đưa ra những lời khuyên thiết thực về cách đối phó với sự trả đũa. Kết quả, McCabe và Wilson được minh oan sau một loạt báo cáo chính thức vào cuối năm 2013 và đầu năm 2014. Một Ủy ban Điều tra được thành lập, Bộ trưởng Bộ Tư pháp và Ủy viên Hội đồng phải từ chức và nghỉ hưu sớm. Chính phủ cuối cùng đã xin lỗi về cách đối xử với McCabe và Wilson. Tuy nhiên, hai nhân vật này chỉ trong số ít trường hợp may mắn.

Văn hóa “im lặng” từ đâu?

Năm 2013, Tổ chức Minh bạch quốc tế (IT) tiến hành cuộc khảo sát ý kiến công chúng trên toàn thế giới về tham nhũng, trong đó 74% người đã từng trải qua hoặc chứng kiến tham nhũng nói rằng họ không báo cáo vụ việc. Nghiên cứu của IT cũng nêu lên những lý do người dân không báo cáo tham nhũng, trong đó: 47% khó chứng minh một vụ việc; 33% báo cáo việc đó là vô nghĩa bởi những người có trách nhiệm sẽ không bị trừng phạt; 31% người báo cáo không được bảo vệ; 21% không biết báo cáo với ai; 20% người báo cáo vụ việc tham nhũng gặp rắc rối với cảnh sát hoặc cơ quan khác.

Cũng trong năm 2013, tổ chức Public Concern at Work (PCAW) trụ sở tại Anh đã phỏng vấn 1.000 người tố cáo và phát hiện 15% trong số họ bị sa thải sau khi báo cáo việc làm sai trái trong tổ chức của mình. Nhân viên càng ở vị trí quan trọng càng dễ bị sa thải. Cứ năm người thì có một người phải nhận kỷ luật hoặc cách chức sau khi nêu lên mối lo ngại ở nơi làm việc. 74% số người tố cáo nói rằng, thông tin tố cáo của họ bị phớt lờ. Người tố cáo không gặp thuận lợi khi phải ra tòa chứng minh phát hiện sai phạm, chỉ có 22% thắng kiện. Trong số này, 2% được trở lại công việc cũ và 8% được bồi thường thiệt hại.

Bà Cathy James, Giám đốc điều hành PCAW cho biết: Quá nhiều người lao động vẫn phải chịu đựng sự trả thù và điều đó không chỉ tác động tiêu cực đến người tố cáo, mà còn làm cho những người khác không dám lên tiếng và để cho văn hóa im lặng chiếm lĩnh. Chúng ta phải học từ những sai lầm trong quá khứ và khẳng định rằng chính việc tố cáo giúp bảo vệ các cá nhân, tổ chức và xã hội nói chung.

Người tố cáo rất quan trọng trong việc đưa các vụ tham nhũng ra ánh sáng, vì họ có điều kiện tiếp cận nguồn thông tin. Nhiều vụ tai tiếng trên thế giới có thể giảm nhẹ hậu quả hoặc được ngăn chặn nếu người tố cáo nói lên sự thật với người chịu trách nhiệm hoặc các phương tiện truyền thông. Trong nhiều trường hợp, nhân viên hoặc quản lý biết hành vi sai trái, tuy nhiên vì nhiều lý do mà vụ việc vẫn xảy ra. Trong vụ tràn chất thải nhôm độc hại ở Hungary năm 2010, một số người trong cuộc biết trước là có vấn đề với các hồ chứa, nhưng họ không báo cáo vụ việc. Sự cố tràn chất thải đã làm chết 10 người, 15 người bị thương và tàn phá một khu vực rộng lớn đất đai.

Luôn có rất nhiều rào cản đối với các cá nhân, ngăn họ lên tiếng. Niềm tin của công chúng vào khả năng đối phó với tham nhũng của các tổ chức nói chung là thấp, báo cáo của các cơ quan nhà nước thường không rõ ràng hoặc không đáng tin cậy. Luật bảo vệ người tố cáo được thực thi kém hoặc không có luật bảo vệ người tố cáo. Dân thường không biết quyền lợi của họ hoặc cách thức thực hiện các quyền của họ khi tố cáo tham nhũng. Ngoài ra, còn những thách thức khác như khó tiếp cận thông tin, việc giám sát của người dân bị cản trở, các kênh thông tin để công dân lên tiếng không rõ ràng, kém hiệu quả.

Theo Quỳnh Vũ/Báo Đại biểu Nhân dân