Dập tắt mồi lửa bất ổn ở châu Phi

Tiếp nối Guinea, Mali, Burkina Faso, Niger…, cuộc đảo chính mới nhất ở Gabon có thể coi là một phần của xu hướng khu vực rộng lớn ở Sahel và Tây Phi với làn sóng lật đổ chính quyền, đẩy châu Phi vào bất ổn.

Trung tá Amadou Abdramane (thứ 2, phải, hàng sau), thành viên Hội đồng quốc gia bảo vệ tổ quốc (CNSP) Niger tới dự cuộc mít tinh của những người ủng hộ chính quyền quân sự tại Niamey, ngày 6/8/2023. Ảnh: AFP/TTXVN

Theo các chuyên gia, để hiểu lý do dẫn đến tình trạng bất ổn ngày càng gia tăng này, cần có cái nhìn rộng hơn về các chủ thể đang đối đầu với nhau trên “lục địa Đen”.

Theo số liệu của trang revueconflits.com, có tới 41 quốc gia châu Phi đã trải qua ít nhất một vụ chính biến lật đổ chính quyền gây hậu quả nghiêm trọng. Trên bình diện thế giới, khoảng 7 trong số 10 cuộc đảo chính diễn ra ở châu Phi.

Ngay cả trước cuộc đảo chính gần đây nhất ở Gabon, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron đã ghi nhận một “đại dịch đảo chính” tại châu Phi – cách mô tả bằng ngôn ngữ thẳng thắn hiếm thấy ở một nguyên thủ quốc gia. Trên thực tế, đã có 7 cuộc đảo chính ở châu Phi kể từ năm 2020 và tất cả đều diễn ra ở các nước châu Phi nói tiếng Pháp, ngoại trừ Sudan.

Trong cuộc đảo chính quân sự ở Niger cuối tháng 7 vừa qua, các nhà nghiên cứu về khu vực cho rằng có 4 yếu tố tác động là xung đột triền miên, chia rẽ về vấn đề kinh tế, an ninh và sắc tộc. Đây có vẻ cũng là những mồi lửa bất ổn châm ngòi cho hàng loạt vụ chính biến khác trong khu vực.

Giới lãnh đạo các cuộc đảo chính gần đây ở Guinea, Mali, Burkina Faso, Sudan và Zimbabwe thường viện dẫn những lý do như tham nhũng, quản lý yếu kém và nghèo đói để biện minh cho hành động lật đổ chính quyền. Trên thực tế, châu Phi đang đối mặt với khá nhiều thách thức. Tỷ lệ nghèo đói đang tăng cao khi các nền kinh tế mong manh của châu Phi bị đại dịch COVID-19 vùi dập, kéo theo tình trạng bất bình đẳng ngày càng rõ rệt. Theo số liệu của Ủy ban Kinh tế châu Phi thuộc Liên hợp quốc (ECA), hiện có tới 546 triệu người châu Phi đang sống trong nghèo đói, tăng 74% kể từ năm 1990 và 10 quốc gia thuộc châu lục này phải đối mặt với tình trạng nghèo khổ đáng báo động. Châu Phi là lục địa có dân số trẻ nhất trên thế giới và dân số ở khu vực này cũng tăng nhanh hơn bất kỳ nơi nào khác. Điều này làm tăng thêm sự cạnh tranh về tài nguyên thiên nhiên vốn đã vô cùng khốc liệt.

Một yếu tố cũng thường được nhắc tới và được cho góp phần gây ra các cuộc biểu tình và đảo chính ở Burkina Faso, Guinea, Mali, Niger, là tâm lý tìm cách thoát khỏi ảnh hưởng của Pháp. Các chuyên gia giải thích xu hướng đảo chính đáng lo ngại tại các quốc gia nêu trên có một phần nguyên nhân do ảnh hưởng quá mức của Pháp. Một bộ phận người dân tại châu Phi cho rằng Pháp vẫn đang tìm cách khai thác tài nguyên thiên nhiên của các nước thuộc địa cũ thông qua những dự án giúp giải quyết các vấn đề kinh tế tại địa phương và tiếp tục tạo ra sức ảnh hưởng tại những nơi này bằng chủ nghĩa thực dân kiểu mới, dẫn tới phản đối các chính phủ được Paris ủng hộ. Năm 2022, sau khi Pháp và các đồng minh châu Âu rút quân khỏi nước láng giềng Mali, Tổng thống Niger Mohamed Bazoum đã nhanh chóng đề nghị Pháp triển khai quân đến Niger để tăng cường an ninh. Tuy nhiên, giới lãnh đạo quân sự Niger và một số nhân vật có ảnh hưởng trong nước đã chỉ trích nỗ lực gia tăng hiện diện quân sự nước ngoài ở quốc gia châu Phi này. Trước đó, các cuộc biểu tình phản đối sự hiện diện quân sự của Pháp ở Mali và Burkina Faso cũng đã diễn ra. Trong khi đó, các tổ chức khu vực, như Liên minh châu Phi (AU), không thể hiện lập trường quyết liệt đối với những cuộc đảo chính xảy ra liên tục trong khu vực. Vô hình trung, giới chức quân đội ở châu Phi ngày càng tin rằng việc chiếm đoạt quyền lực bằng vũ lực không những khả thi mà còn có khả năng chỉ phải nhận lại phản ứng vừa phải từ quốc tế.

Những cuộc đảo chính liên tiếp ở châu Phi thời gian gần đây đang đe dọa đảo ngược quá trình dân chủ hóa mà châu lục này đã trải qua trong hai thập niên vừa qua, đẩy “lục địa Đen” quay trở lại kỷ nguyên mà các cuộc đảo chính là “chuyện thường”. Giới quan sát cho rằng, xung đột và đảo chính xảy ra thường xuyên khiến châu Phi trở nên kém ổn định, viễn cảnh tiêu cực này có thể gây tâm lý lo ngại trong các nhà đầu tư và khiến tình hình kinh tế trở nên tồi tệ hơn. Điều đó càng làm trầm trọng hơn những thách thức về đói nghèo và bất bình đẳng, đẩy các nước châu Phi vào vòng luẩn quẩn không có lối thoát.

Vấn đề đặt ra là liệu có thể đảo ngược được xu hướng không mong muốn này không? Câu trả lời là có. Theo Giáo sư Christopher Isike, chuyên gia về chính trị và quan hệ quốc tế châu Phi tại Đại học Pretoria, Nam Phi, thông thường những cuộc xung đột ở châu Phi sẽ bao gồm các tác nhân bên trong và có các tác nhân bên ngoài. Các tác nhân bên ngoài có thể giúp giảm bớt căng thẳng và xung đột hoặc làm cho tình hình bớt tồi tệ hơn. Vì vậy, các tổ chức khu vực và quốc tế, các nước láng giềng các đối tác bên ngoài đều có thể đóng vai trò nhất định trong việc giải quyết vấn đề ở châu Phi, trên cơ sở ưu tiên thúc đẩy các cuộc thảo luận và đàm phán hòa giải giữa các bên xung đột. Tuy nhiên, điểm mấu chốt là bất kỳ sự can thiệp nào cũng phải thực sự xuất phát từ lợi ích của người dân châu Phi, chứ không phải với mục đích tranh giành ảnh hưởng trong khu vực. Bên cạnh đó, cần tránh kịch bản can thiệp bằng quân sự. Như trong trường hợp Niger, giới quan sát đánh giá khả năng Cộng đồng Kinh tế Tây Phi ( ECOWAS) triển khai lực lượng quân sự can thiệp vào Niger là không cao, song nếu kịch bản trên xảy ra và phe đảo chính ở nước này nhận được sự hậu thuẫn của Burkina Faso và Mali, có thể khiến lửa xung đột lan rộng khắp vùng Sahel, dải đất nằm giữa sa mạc Sahara ở phía Bắc và khu vực thảo nguyên ở phía Nam châu Phi, tạo thành thảm họa với dân thường trong khu vực.

Quan trọng hơn là “các tác nhân bên trong”, những người duy nhất thực sự có sức mạnh và vai trò quyết định để đảo ngược xu hướng đáng lo ngại này chính là các nhà lãnh đạo ở châu Phi.

Điều các nhà lãnh đạo châu Phi cần làm ngay hiện nay là củng cố niềm tin đối với người dân thông qua việc xử lý rốt ráo những vấn đề tồn tại, xóa bỏ tình trạng bất bình đẳng và chia rẽ vốn là mồi lửa dẫn tới bất ổn ở nhiều nước, nêu cao tinh thần trách nhiệm đối với những quyết sách của họ nhằm cải thiện điều kiện kinh tế và đời sống của nhân dân, mang lại sự ổn định trong xã hội. Đó là những vấn đề cốt lõi mà người dân châu Phi nói chung đang mong chờ và là lý do chủ yếu của một loạt cuộc đảo chính trong thời gian vừa qua.