Cơ chế trừng phạt Iran gây tranh cãi và những hệ lụy với an ninh khu vực Trung Đông

Trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị ngày càng gia tăng tại Trung Đông, đặc biệt sau cuộc tấn công của Israel nhằm vào Iran hồi tháng 6 vừa qua, nhà văn và nhà hoạt động nhân quyền người Mỹ Robert Fantina đã đưa ra những quan điểm chỉ trích mạnh mẽ về tính hợp pháp và hậu quả của các lệnh trừng phạt do phương Tây áp đặt, đặc biệt là cơ chế “snapback” – biện pháp khôi phục trừng phạt từng được Mỹ viện dẫn trong khuôn khổ thỏa thuận hạt nhân Iran (JCPOA).

Nhà hoạt động nhân quyền người Mỹ Robert Fantina. Ảnh: Tehran Times

Trong cuộc trao đổi độc quyền với báo Tehran Times, ông Fantina cho rằng các lệnh trừng phạt kinh tế đang trở thành một hình thức chiến tranh hiện đại, không nhắm trực tiếp vào chính phủ mà gây tổn hại nặng nề cho thường dân vô tội. Theo ông, đây là hình thức bạo lực phi pháp dưới vỏ bọc nhân quyền, được các nước phương Tây sử dụng nhằm thúc đẩy mục tiêu chính trị và áp đặt ảnh hưởng.

Ông Fantina chỉ ra rằng phương Tây đã lợi dụng khái niệm nhân quyền như một công cụ chính trị, áp đặt định nghĩa riêng của mình lên các quốc gia có hệ thống chính trị và văn hóa khác biệt – đặc biệt là Iran. Ông gọi hiện tượng này là “chủ nghĩa thực dân nhân quyền”, khi mà các quốc gia phương Tây không những can thiệp vào chính sách nội bộ mà còn bỏ qua các giá trị bản địa cũng như quyền tự quyết của người dân tại các quốc gia bị nhắm đến.

Theo ông, nếu một chính phủ được bầu ra không phù hợp với lợi ích của phương Tây thì chính phủ đó dễ bị coi là bất hợp pháp , từ đó mở đường cho các chiến lược can thiệp và gây bất ổn.

Khi được hỏi vì sao công luận phương Tây vẫn im lặng trước hậu quả nhân đạo của các biện pháp trừng phạt, ông Fantina cho rằng có hai nguyên nhân chính: sự thiếu minh bạch từ truyền thông và định kiến có hệ thống.

Theo ông, báo chí chính thống tại phương Tây hiếm khi đưa tin khách quan về tác động của trừng phạt, mà thường lặp lại luận điệu của chính phủ, nhấn mạnh vào “sự cần thiết của thay đổi chế độ”. Thêm vào đó, hình ảnh các dân tộc bị trừng phạt thường bị mô tả như lạc hậu, bạo lực, khiến người dân phương Tây dễ dàng chấp nhận các chính sách trừng phạt mà không đặt câu hỏi.

Một trong những vấn đề trung tâm được ông Fantina nhấn mạnh là tính hợp pháp của cơ chế “snapback” – biện pháp được thiết kế trong JCPOA để tái áp đặt trừng phạt nếu Iran vi phạm thỏa thuận .

Tuy nhiên, theo lập luận của ông, khi Mỹ đơn phương rút khỏi JCPOA vào năm 2018 và áp đặt trở lại các biện pháp trừng phạt, thì thỏa thuận này đã không còn giá trị pháp lý. “Một khi một bên vi phạm cam kết, thỏa thuận đó về bản chất không còn tồn tại”, ông nói, đồng thời cho rằng việc tiếp tục yêu cầu Iran tuân thủ thỏa thuận trong khi không được hưởng bất kỳ lợi ích nào là điều vô lý.

Ông cũng nhấn mạnh rằng Iran đã duy trì cam kết trong suốt một năm sau khi Mỹ vi phạm, nhằm chờ đợi các nước châu Âu hành động độc lập. Tuy nhiên, khi kỳ vọng đó không thành hiện thực, Iran buộc phải điều chỉnh chính sách.

Liên quan đến khả năng châu Âu có thể theo đuổi chính sách độc lập đối với Iran, ông Fantina tỏ ra hoài nghi. Dẫn chứng từ thời kỳ Tổng thống Trump rút khỏi JCPOA, ông cho biết các quốc gia châu Âu đã nhanh chóng tuân theo lệnh trừng phạt do Mỹ áp đặt vì lo ngại bị trừng phạt thứ cấp. Tuy nhiên, ông cũng lưu ý rằng sự bất mãn ngày càng tăng trong quan hệ Mỹ – châu Âu có thể mở ra cơ hội cho các nước EU định hình lại chính sách với Iran trong thời gian tới.

Ông Fantina cho rằng nếu phương Tây thực sự quan tâm đến vấn đề nhân quyền và ổn định khu vực, họ cần từ bỏ các chính sách mang tính áp đặt và vi phạm luật pháp quốc tế như hiện nay. Việc sử dụng trừng phạt như một công cụ chính trị không chỉ làm tổn hại đến hàng triệu người dân vô tội, mà còn gây bất ổn lâu dài cho khu vực Trung Đông và thế giới .