Bờ sông miền Tây: “Chỉ chống đỡ chứ không thể làm ngừng sạt lở”

Liên quan đến tình trạng sạt lở bờ sông đang diễn ra ngày càng nghiêm trọng ở nhiều địa phương vùng ĐBSCL đã được Báo NTNN phản ánh trong số báo 183 ra ngày 1/8, phóng viên NTNN đã có phỏng vấn với thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện – chuyên gia độc lập nghiên cứu về sinh thái vùng ĐBSCL.

Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện.

Tình trạng sạt lở bờ sông đang diễn ra trên diện rộng ở ĐBSCL, theo ông đây có phải là hiện tượng bình thường không?

- ĐBSCL là do phù sa, cát sông Mekong tải về và bồi đắp trong 6.000 năm qua. Trong quá trình bồi đắp đó, đúng là có lở có bồi nhưng bồi luôn nhiều hơn lở, theo đó ĐBSCL được bồi đắp lấn ra hướng biển Đông trung bình 16m/năm và mở rộng theo hướng Cà Mau trung bình 26m/năm. Tuy nhiên, khoảng 25 năm nay (từ 1992 trở về đây), sạt lở ngày càng gia tăng, tức là cũng có nơi lở nơi bồi nhưng sạt lở thắng thế hơn nhiều. Đặc biệt, kể từ 2005, đường bờ biển ĐBSCL đã chuyển từ tình trạng bồi lấn sang tình trạng sạt lở, thụt lùi. Hiện nay, khoảng 66%, tức hơn một nửa chiều dài bờ biển đang sạt lở, có nơi mỗi năm thụt lùi đến 50m, bờ sông thì sạt lở khắp nơi kể cả sông lớn, sông nhỏ, diễn ra trên diện rộng và không còn bình thường nữa.

Vụ sạt lở đang diễn ra ở Quốc lộ 91 (đoạn qua ấp Bình Tân, xã Bình Mỹ, huyện Châu Phú, tỉnh An Giang. Ảnh: H.X

Nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng sạt lở ĐBSCL ngày nay là gì?

- Nguyên nhân chính là sự thiếu cát, phù sa do các đập thủy điện chặn lại và do khai thác cát trên sông Mekong ở tất cả các quốc gia từ Thái Lan, Lào, Campuchia, đến Việt Nam, trong đó nhiều nhất là ở Campuchia và Việt Nam. Theo số liệu của Ủy hội sông Mekong quốc tế so sánh giữa 1992 và 2014, tải lượng phù sa mịn của sông Mekong đã giảm 50%, từ 160 triệu tấn/năm xuống còn 85 triệu tấn/năm.

Đối với bờ sông, khi bị thiếu phù sa dòng nước sẽ bị nhẹ hơn, dẫn đến chảy mạnh hơn (còn được gọi là “nước đói”). Nước đói phù sa có khuynh hướng ăn vào bờ và đáy sông để tự bù đắp, tự cân bằng động lực. Khai thác cát sẽ làm cho đáy sông sâu hơn thì bờ sông sẽ sụp đổ. Nếu chúng ta quan sát các vụ sạt lở bờ sông ở ĐBSCL sẽ thấy các vụ sạt lở có một đặc điểm chung là trước khi sạt lở từ 1-2 ngày, thường có một vết nứt cách bờ sông khoảng 5m, chạy dài 80-100m. Sau đó toàn bộ đoạn bờ sông bị nứt bị trượt đổ ụp xuống sông. Điều này chứng tỏ sạt lở là do đất bị mất chân bên dưới do đáy sông bị sâu hơn trước đây và khối đất ở trên trượt theo một cung trượt xuống.

Còn những nguyên nhân khác dẫn đến sạt lở ở ĐBSCL không, thưa ông?

- Tất cả các nguyên nhân khác đều là phụ. Chẳng hạn như nền đất yếu dễ bị sạt lở chứ không phải là nguyên nhân gây ra sạt lở. Nền đất ĐBSCL bản chất là yếu trong suốt quá trình hình thành mấy ngàn năm nay, gần đây không có gì làm cho nền đất đồng bằng yếu đột biến, do vậy sạt lở phải do biến động khác. Còn sóng tàu thuyền cũng có gây sạt lở nhưng chỉ cục bộ một vài nơi chứ không phải là nguyên nhân của hiện tượng sạt lở tràn lan như ngày nay. Ngoại trừ những công trình lớn ven sông làm gia tăng tải trọng, nhà cửa của người dân ven sông dễ bị tổn thất khi bị sạt lở chứ không phải là nguyên nhân gây sạt lở. Vì thực tế, nhiều nơi không có nhà cửa cũng xảy ra sạt lở.

Một số địa phương ở ĐBSCL sẽ tiến hành lấp các hố sâu sau vụ sạt lở xảy ra, việc làm này có nên không?

Không có biện pháp nào ở nội tại ĐBSCL có thể giải quyết nguyên nhân gốc rễ của tình trạng sạt lở bờ sông là do thiếu phù sa và thiếu cát. Do đó, dù là công trình hay phi công trình cũng chỉ là chống đỡ chứ không thể làm ngừng sạt lở được”.

Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện

- Các hố sâu này là một phần tự nhiên của hệ thống sông Mekong. Trên toàn hệ thống sông này có 584 hố, hố sâu nhất đến 90.5m, hố dài nhất 18km, hố nhỏ nhất có thể tích 29.000m3, hố lớn nhất có thể tích 1.46 triệu m3, các hố này đã hình thành từ lâu rồi. Các hố này là nơi trú ẩn của các loài cá lớn như cá tra dầu 300kg, cá hô vài trăm kg và 200 loài cá khác trong mùa nước kiệt. Ở ĐBSCL có 22 hố đã được Ủy hội Mekong quốc tế khảo sát lập bản đồ từ 2008. Các hố này khác với các hố nhân tạo do khai thác cát tạo nên và không phải là nguyên nhân gây sạt lở.

Nguyên tắc của các hố sâu tự nhiên là vào tháng 7, tháng 8 khi mùa lũ vừa bắt đầu, nước thượng nguồn đổ về nhưng chưa mạnh lắm thì dòng nước mang cát vào lấp khoảng 1/3 thể tích hố. Sau đó, tới tháng 9, tháng 10 thì nước lũ chảy mạnh, nước sẽ nạo vét hố sâu và mang cát đi tiếp xuống dưới. Vậy hố sâu là chỗ tạm trữ cát vào đầu mùa để chuyển tiếp vào giữa mùa lũ và như vậy hố sâu này được duy trì năm này qua năm khác một cách tự nhiên. Việc lấp các hố này là không thể và không nên vì việc làm này sẽ gây mất cân bằng động lực dòng chảy, gây sạt lở chỗ khác.

Để hạn chế sạt lở cũng như những thiệt hại do nó gây ra, ngành chức năng ở ĐBSCL cần làm gì?

- Không có biện pháp nào ở nội tại ĐBSCL có thể giải quyết nguyên nhân gốc rễ của tình trạng sạt lở bờ sông là do thiếu phù sa và thiếu cát. Do đó, dù là công trình hay phi công trình cũng chỉ là chống đỡ chứ không thể làm ngừng sạt lở được. Những việc trước mắt cần làm để hạn chế thiệt hại tài sản, tính mạng người dân gồm 3 nhóm giải pháp: Chỉ xây dựng công trình bảo vệ ở những nơi xung yếu như thành phố, những nơi tập trung dân cư cần phải tuyệt đối bảo vệ; đối với những vùng ven sông ở nông thôn, thưa dân cư thì cần chủ động di dời người dân khỏi những nơi có nguy cơ cao; quản lý, quy hoạch khai thác cát theo tinh thần liên kết vùng, liên tỉnh vì khai thác cát ở một nơi sẽ ảnh hưởng toàn bộ dòng sông ở phía dưới và toàn bộ bờ biển.

Đối với việc xây dựng công trình phải hết sức cân nhắc bởi rất đắt đỏ, chi phí 1km bờ kè có thể lên đến 100 tỷ đồng. Nhà nước sẽ không bao giờ có đủ kinh phí làm bờ kè chạy theo kịp tình hình sạt lở được vì khi làm bờ kè chống sạt lở nơi này thì sẽ làm gia tăng sạt lở nơi khác, cần chi phí duy tu bảo dưỡng. Chưa dừng lại ở đó, công trình có thể tạo cảm giác an toàn giả, người dân thấy an tâm xây dựng ra sát bờ kè, khi bờ kè sụp đổ sẽ thiệt hại lớn hơn.

Xin cảm ơn ông!

Theo Danviet