Ẩn số sau tam giác quan hệ đồng minh

Hội nghị thượng đỉnh ba bên giữa Mỹ, Nhật Bản và Hàn Quốc diễn ra cuối tuần qua tại Trại David, bang Maryland, cách thủ đô Washington D.C (Mỹ) khoảng 100 km, đã thể chế hóa việc nâng cấp quan hệ hợp tác giữa 3 đồng minh truyền thống, cụ thể hóa tầm nhìn chung về một Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và cởi mở.

Tổng thống Hàn Quốc Yoon Suk Yeol ( trái), Tổng thống Mỹ Joe Biden (giữa) và Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida (phải) tại cuộc họp báo chung sau cuộc gặp ở Trại David, Maryland, Mỹ, ngày 18/8/2023. Ảnh: YONHAP/TTXVN

Cuộc gặp giữa Tổng thống Mỹ Joe Biden cùng người đồng cấp Hàn Quốc Yoon Suk Yeol và Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida diễn ra trong bối cảnh môi trường an ninh khu vực bất ổn đang làm thay đổi tư duy chính sách của mỗi nước.

Chính quyền Tổng thống Biden đang đẩy mạnh củng cố và xây dựng các cơ chế hợp tác tiểu đa phương, trong đó xác định quan hệ ba bên Mỹ – Nhật – Hàn có ý nghĩa cực kỳ quan trọng. Mỹ chủ trương tập trung giải quyết các mâu thuẫn nội khối, đặc biệt là những bất đồng về lịch sử và lãnh thổ giữa hai đồng minh láng giềng ở Đông Bắc Á, có nguy cơ làm suy yếu liên minh. Với những yếu tố lịch sử trong quan hệ Nhật – Hàn, việc lựa chọn địa điểm họp là Trại David cũng mang ý nghĩa chiến lược mà phía Mỹ gọi là biểu hiện của “ngoại giao quả cảm”.

Tuyên bố chung của hội nghị mang tên “Tinh thần Trại David” có một số nội dung chính sau: Lãnh đạo 3 nước cam kết nhanh chóng tham vấn để ứng phó với các thách thức, hành vi khiêu khích và răn đe trong khu vực. Ba nước cam kết cải thiện cơ chế liên lạc ba bên đảm bảo kênh thông tin thường xuyên, kịp thời; nhất trí thiết lập cơ chế gặp mặt thường niên giữa lãnh đạo cấp cao, các bộ trưởng Ngoại giao, Quốc phòng, cố vấn an ninh quốc gia, cũng như kênh giữa các bộ trưởng Tài chính, Thương mại.

Các lãnh đạo khẳng định vai trò trung tâm của Hiệp hội Các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), cũng như sự ủng hộ cấu trúc khu vực do ASEAN dẫn dắt. Cam kết hỗ trợ năng lượng bền vững và thúc đẩy an ninh nguồn nước, khả năng chống chịu khí hậu tại lưu vực sông Mekong, phối hợp các hoạt động hỗ trợ nâng cao năng lực đối với các nước ASEAN và các nước Thái Bình Dương để tăng cường khả năng bổ trợ, tương hỗ và tính hiệu quả.

Về Biển Đông, các nhà lãnh đạo chia sẻ quan ngại đối với các hành động không phù hợp với trật tự thế giới dựa trên luật lệ, cực lực phản đối bất kỳ nỗ lực đơn phương nào nhằm thay đổi hiện trạng, kiên quyết phản đối việc quân sự hóa các thực thể được cải tạo cũng như thực hiện các hành động cưỡng chế. Tuyên bố cũng nêu quan ngại về nạn đ.ánh cá bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU). Ngoài Công ước LHQ về Luật Biển (UNCLOS) năm 1982, tuyên bố cũng nhắc tới phán quyết của Tòa trọng tài (PCA) tháng 7/2016, cho rằng quyết định này đặt cơ sở pháp lý cho việc giải quyết hòa bình các xung đột trên biển.

Tuyên bố đề cập đến các hoạt động của Triều Tiêu, yêu cầu nước này tuân thủ các nghị quyết của Hội đồng Bảo an LHQ. Ba nước tuyên bố sẽ triển khai hoạt động tập trận thường niên, đa lĩnh vực để tăng cường khả năng phối hợp giữa các lực lượng. Ngoài ra, 3 nước cam kết cụ thể để nâng cao hợp tác trong phục hồi chuỗi cung ứng, năng lượng sạch và an ninh năng lượng, công nghệ sinh học, khoáng sản thiết yếu, dược phẩm, trí tuệ nhân tạo (AI), điện toán lượng tử và nghiên cứu khoa học.

Dư luận đ.ánh giá hội nghị là một bước thể chế hóa quan trọng quan hệ truyền thống Mỹ – Nhật – Hàn. Các bên đã thống nhất được một số thỏa thuận quốc phòng, kinh tế và tình báo để đối phó với các nguy cơ. Mặc dù không có các cam kết tương tự như Điều 5 của Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương NATO (theo đó một cuộc tấn công đối với một quốc gia được coi là tấn công toàn khối), song lãnh đạo 3 nước đã bổ sung bằng một số sáng kiến cụ thể mới về quân sự, đó là các chương trình tập trận chung ba bên, chia sẻ thông tin tình báo, hợp tác phòng thủ tên lửa đạn đạo… Các kết quả hội nghị cho thấy 3 bên đã chính thức bắt tay khuyến khích hợp tác toàn diện, trên tất cả các lĩnh vực theo cách thức thường xuyên hơn, thể chế hóa hơn nhằm tạo thuận lợi cho việc duy trì và mở rộng các hoạt động hợp tác. Việc thể chế hóa các thỏa thuận an ninh, kinh tế và tình báo giúp hạn chế những người kế nhiệm sắp tới làm chệch hướng hợp tác ba bên trong tương lai.

Theo chuyên gia Chris Johnstone thuộc Trung tâm Nghiên cứu chiến lược và quốc tế (CSIS), lãnh đạo 3 nước đã thống nhất được quan điểm triển khai chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, mở rộng vai trò và hoạt động ra ngoài phạm vi bán đảo Triều Tiên. Năm ngoái, Hàn Quốc đã công bố chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, trong đó có nhiều nội dung lặp lại chiến lược của Mỹ và Nhật. Các nhà lãnh đạo đã ủng hộ thực hiện chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương của mỗi nước, thúc đẩy những điểm đồng, mở rộng hợp tác trong khu vực, tập trung vào Đông Nam Á và các quốc đảo Thái Bình Dương. Đây là một điểm mới khi trong lịch sử, hợp tác giữa 3 quốc gia hầu như chỉ xoay quanh mối đe dọa từ Triều Tiên. Hội nghị cũng đặt nền móng cho chương trình nghị sự về an ninh kinh tế tương đối toàn diện, tạo cơ sở hợp tác ổn định trong tương lai.

Theo quan điểm của phía Mỹ, hội nghị thượng đỉnh ba bên cơ bản thành công khi đạt được các mục tiêu đề ra, đó là tạo dựng hình ảnh lãnh đạo toàn cầu của Tổng thống Biden trước thềm chiến dịch tranh cử sắp tới, từng bước thể chế hóa quan hệ an ninh ba bên, tạo t.iền đề cho hợp tác bền vững trong tương lai, mở rộng vai trò và hoạt động ba bên vượt ra ngoài khuôn khổ an ninh bán đảo Triều Tiên, khu vực Đông Bắc Á sang toàn bộ khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.

Tuy nhiên, tác động của hợp tác ba bên với an ninh khu vực vẫn chưa rõ ràng khi các bên còn một số mâu thuẫn song phương, đa phương chưa được giải quyết.

Theo đ.ánh giá, các kết quả của hội nghị sẽ có tác động trực tiếp tới khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Về mặt tích cực, với việc thể chế hóa cơ chế hợp tác ba bên, quan hệ Nhật – Hàn trở nên gắn kết, ràng buộc hơn nữa, gạt sang một bên những xích mích, hiềm khích trong quá khứ để nối lại hợp tác trên các lĩnh vực cụ thể như kinh tế, thương mại, du lịch, giao lưu nhân dân… vốn bị đứt đoạn trong những năm gần đây, cũng như tạo nền tảng tìm kiếm giải pháp cho tranh chấp chủ quyền đối với quần đảo Tekeshima/Dokdo, có lợi cho hòa bình, ổn định khu vực. Dù còn có một số ý kiến phản đối nhưng tâm lý chung của người dân hai nước là lạc quan trước xu thế cải thiện quan hệ song phương.

Về mặt tiêu cực, cuộc gặp sẽ tác động đến tương quan lực lượng ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương trong bối cảnh Mỹ luôn tìm cách kiềm chế Trung Quốc, răn đe Triều Tiên. Với việc nâng cấp hợp tác ba bên, Mỹ có lý do để đẩy mạnh hơn nữa sự hiện diện quân sự tại khu vực, thể hiện cam kết lâu dài với hai đồng minh truyền thống ở Đông Bắc Á bằng các bước đi cụ thể. Điều đó có thể dẫn tới việc Nga, Trung Quốc, Triều Tiên hợp tác đối phó với liên minh Mỹ – Nhật – Hàn, đặt khu vực trong tình trạng căng thẳng, gia tăng nguy cơ xung đột, đối đầu.