Trung Quốc bị tố ‘bóp nghẹt’ dòng Mekong

Nghiên cứu của công ty Mỹ Eyes on Earth cho rằng đập thủy điện Trung Quốc đang giữ phần lớn nước sông Mekong, gây hạn hán ở vùng hạ nguồn.

Hoạt động của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mekong đã gây tranh cãi từ lâu, nhưng nghiên cứu được Eyes of Earth công bố hồi giữa tháng 4 một lần nữa gửi đi cảnh báo rằng sinh kế của hàng triệu người ở hạ lưu sông Mekong có thể bị đe dọa vì các dự án đập thủy điện Trung Quốc.

Nghiên cứu dựa trên dữ liệu vệ tinh trong giai đoạn 1992-2019, được chính phủ Mỹ tài trợ và được công bố trên nhiều diễn đàn về sông Mekong như Đối tác Cơ sở hạ tầng Bền vững (SIP) và Sáng kiến Hạ nguồn Mekong, cho rằng các đập nước Trung Quốc đã giữ lại phần lớn nước thượng nguồn và làm trầm trọng tình trạng hạn hán ở các nước hạ nguồn.

Đoạn sông Mekong chảy qua tỉnh Nong Khai, đông bắc Thái Lan, tháng 10/2019. Ảnh: AFP.

Sông Mekong dài khoảng 4.350 km, bắt nguồn từ Trung Quốc và chảy qua Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanmar và Việt Nam trước khi đổ ra Biển Đông. Đây được coi là một trong những huyết mạch của Đông Nam Á, bảo đảm cuộc sống cho gần 200 triệu người trong ngành nông nghiệp và thủy sản.

Bắc Kinh xây đập nước đầu tiên ở thượng nguồn Mekong vào thập niên 1990, đang vận hành 11 đập thủy điện dọc con sông và có kế hoạch xây thêm nhiều đập để đáp ứng nhu cầu điện trong nước.

Dữ liệu vệ tinh của Eyes of Earth thể hiện tỉnh Vân Nam có lượng nước mưa và băng tan trong giai đoạn tháng 5-10/2019 cao hơn trung bình hàng năm, trong khi mực nước sông ở biên giới Thái Lan – Lào lại thấp hơn những năm trước đó, theo Alan Basist và Claude Williams, tác giả báo cáo.

“Một số đập nước đã thay đổi dòng chảy tự nhiên, khiến vùng hạ nguồn sông Mekong ghi nhận mực nước thấp chưa từng có trong suốt cả năm”, báo cáo có đoạn viết, cảnh báo tình trạng hạn hán ở hạ nguồn Mekong có thể đe dọa an ninh lương thực cả khu vực.

“Hệ thống đập thủy điện Trung Quốc đang gây ra những thay đổi thất thường và có sức tàn phá với mực nước hạ nguồn. Các đợt xả nước bất ngờ sẽ làm mực nước sông tăng vọt, ảnh hưởng tới cuộc sống người dân hạ nguồn và phá hủy hệ sinh thái”, Trung tâm Stimson, tổ chức nghiên cứu an ninh có trụ sở ở Mỹ, cho biết trong báo cáo công bố hôm 13/4.

Hơn 100 đập thủy điện đang hoạt động dọc sông Mekong, nhiều đập trong số này không thuộc Trung Quốc, đều gây ảnh hưởng tới dòng nước. Tuy nhiên, Trung Quốc là nước thượng nguồn và hệ thống đập thủy điện có thể đóng vai trò lợi ích chính trị chiến lược, buộc các nước hạ nguồn phụ thuộc vào hoạt động của Bắc Kinh, theo giới phân tích.

Các cộng đồng cư dân sinh sống dọc sông Mekong đã chứng kiến mực nước tăng giảm thất thường mỗi khi xuất hiện một con đập mới. Có nơi gặp hạn hán trái mùa và sau đó là mực nước tăng đột ngột. “Những hoạt động bất thường đã thay đổi hệ thống tự nhiên của sông Mekong”, Pianporn Deetes, đại diện Thái Lan tại tổ chức Sông ngòi Quốc tế, cho hay.

Nghiên cứu của Trung tâm Stimson cũng đưa ra kết luận tương tự, chỉ ra rằng ngư dân Campuchia ở vùng Biển Hồ (Tonle Sap) đánh bắt được lượng cá thấp hơn 80-90% so với bình thường. “Một số khu vực đông dân ở châu thổ sông Mekong tại Việt Nam cũng hoàn toàn mất nguồn nước ngọt”, tác giả Brian Eyler và Courtney Weatherby cho hay.

Tại Việt Nam, mùa hạn mặn tại đồng bằng sông Cửu Long năm nay đến sớm, sâu bất thường và kéo dài khiến 6 tỉnh gồm Tiền Giang, Bến Tre, Long An, Kiên Giang, Cà Mau và Sóc Trăng phải công bố tình huống hạn mặn khẩn cấp. Hạn mặn gây thiệt hại 43.000 ha lúa và khiến 80.000 hộ dân thiếu nước sinh hoạt.

Trung Quốc luôn bác bỏ các báo cáo như trên, cho rằng nguyên nhân hạn hán ở hạ nguồn sông Mekong là những đợt gió mùa bất thường và hiện tượng El Nino cực đoan. Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Trung Quốc Cảnh Sảng tuần trước gọi nghiên cứu của Eyes of Earth là “vô căn cứ” và “đi ngược lại thực tế”.

Đập thủy điện trên sông Mekong tính đến tháng 11/2019. Đồ họa: Trung tâm Stimson.