Trải nghiệm tại ngôi làng ‘thuần phục đất và lửa’ ở Bắc Ninh

Hành trình tại Bắc Ninh trong những ngày mảnh đất này đang ‘dậy sóng’ trên các nền tảng mạng xã hội, một điều khiến tôi ấn tượng đó là hồn đất mộc mạc, bình dị đã tồn tại gần 700 năm tại làng Phù Lãng, một làng gốm nhỏ nép mình ven dòng sông Cầu.

Địa điểm này khá xa trung tâm thành phố Bắc Ninh nên du khách sẽ cần khoảng 35-40 phút để di chuyển đến nếu đi từ trung tâm của tỉnh.

Trên đường vào làng gốm Phù Lãng, chúng tôi đôi lần phải dừng lại để xem có đi đúng lối hay không bởi đường xá nơi đây đều đã bê tông hóa, không có mấy chỉ dấu của một làng nghề cổ.

Ấy vậy mà chớm đến cổng làng là vẻ đặc trưng tràn ngập.

Hai bên đường la liệt những chum, vại, bình gốm đủ kích cỡ nằm cạnh những đống củi đan nhau cao ngất chuẩn bị vào lò nung. Tất cả như lời chào mừng đến với làng gốm mà chẳng phải mất công giới thiệu bằng biển hiệu, bảng biểu.

Không khí vương mùi ngai ngái của đất sét, xen lẫn mùi khói bếp, gợi lên ký ức làng quê Bắc Bộ xưa cũ.

Làng gốm Phù Lãng khoác lên vẻ trầm mặc như chính tuổi đời của mình. Người dân ở đây bảo rằng, đất sét làm gốm Phù Lãng có một phần lấy tại làng, phần thì chở về từ Thống Vát, Cung Khiêm (Bắc Giang) bằng thuyền trên sông Cầu.

Thứ đất sét đỏ hồng ấy chính là “xương sống” tạo nên chất gốm đặc trưng của làng nghề này.

Nhiều trải nghiệm ở đây với chúng tôi là một sự ngẫu nhiên, như chuyện làm gốm. Trước đó chúng tôi đã hẹn lịch tới thăm và thử với một cơ sở. Tuy nhiên vì liên hệ có phần đột xuất nên địa điểm này không kịp mở cửa.

Ngồi đợi cũng không phải là cách hay khi trời đang dần ngả tối, chúng tôi xin phép rời đi với tâm thế xác định chỉ chụp ảnh ở một vài xưởng gốm gần đó rồi trở về.

Nếu có ghé qua làng, du khách đừng ngại ghé vào một lò gốm bất kỳ, hỏi thăm và xin phép được tham gia cùng. Sẽ chẳng ai nỡ từ chối những vị khách hiếu kỳ đâu.

Ấy vậy mà lại là điều may mắn. Khi đi bộ dọc triền đê, cả đoàn thấy những linh vật nhỏ bé mà rất thú vị liền ghé vào hỏi thăm. Không chỉ được hỏi chuyện, chụp ảnh, quay phim mà các anh, chị, em tại đây đều rất vui vẻ cho nhóm trải nghiệm trực tiếp “làm thợ” một buổi.

Để đến được công đoạn nặn, trước đó đất phải được phơi thật khô, đập nhỏ rồi nhào trộn “hết tay rồi máy” nhiều lần để đạt độ dẻo mịn hoàn hảo.

Đến khi những khối đất đạt yêu cầu thì sẽ đến công đoạn tiếp theo là tạo hình. Cảm giác chạm tay vào khối đất mềm mịn, vo nặn nắn thật thú vị nhưng cũng không hề dễ dàng. Không chỉ mất nhiều sức mà còn phải căn sao cho đất ném vào khuôn phải thật chuẩn. Thiếu lực một chút thì miếng đất không bám khuôn, hình không nét mà dồn nhiều lực quá thì lại dễ ném lệch.

Anh Thắng, nghệ nhân tại xưởng cười bảo: “Làm gốm dễ lắm, cứ làm như tôi là được. Nặn đều khoảng…1000-2000 con mô hình này một ngày là giỏi ngay”.

Liên tục là vuốt, nhào, đập, ép, chẳng mấy chốc mà một mâm tượng đã hoàn thành. Trong khi nhân vật trải nghiệm của chúng tôi đang loay hoay xoay vần miếng đất để rồi được chấm…3 điểm sau nhiều nỗ lực.

Sau khi tạo hình xong, sản phẩm sẽ được phơi khô. Quá trình này khá lâu, phụ thuộc vào tính chất đặc, rỗng, to, nhỏ của mỗi sản phẩm. Đôi khi có những hình, tượng phải mất hằng tháng để phơi khô.

Tiếp đến sẽ là công đoạn tráng men, đây là công đoạn thổi lửa và cũng thổi hồn cho những hình đất vô tri để có được sức sống mới. Men da lươn, thứ men trứ danh của Phù Lãng, có màu nâu vàng óng hoặc nâu sậm, được tạo ra từ tro củi và các oxit tự nhiên.

Để bắt đầu, người ta đẩy gỗ đun đầu lò. Gỗ này là loại gỗ keo, phơi thật khô. Còn cuối lò là lõi keo tiện thành thanh hình tròn nhồi vào từ lỗ hai bên. Cứ liên tục, ba đến bốn người liên tay cho củi vào, lửa cũng nhờ thế mà rừng rực đỏ.

Gỗ này từ các vùng chuyển về, được xếp khắp các đường làng, ngõ xóm tạo thành những “cổng chào” tự nhiên của làng nghề mà chúng tôi đặt dấu hỏi từ khi bước tới.

Anh Nhâm, một chủ lò cho hay, chi phí củi lửa cho một mẻ nung có thể lên tới vài chục triệu đồng và nếu không cẩn thận thì cả mẻ gốm sẽ hỏng hết. Mỗi mẻ gốm phải nung liên tục 4 ngày 3 đêm, duy trì mức nhiệt gần 1.000C.

Khi nung lên, men tự tạo hoa văn loang lổ rất độc đáo, dân làng vẫn gọi vui là “vết táp lửa”, dấu ấn mà chỉ lò nung củi truyền thống mới có thể tạo ra.

Nên nếu các bạn có ghé qua làng, đừng ngại ghé vào một lò gốm bất kỳ, hỏi thăm và xin phép được tham gia cùng. Sẽ chẳng ai nỡ từ chối những vị khách hiếu kỳ đâu.

Thật vậy, chỉ trong vài tiếng đồng hồ chúng tôi ở đây, nhiều đoàn khách nước ngoài đã ghé đến. Họ khen những miếng đất khéo nặn có duyên một rồi khen những người thợ cần mẫn thổi hồn cho đất mười.

Một lưu ý nhỏ cho những ai muốn thăm làng và trải nghiệm làm gốm thì nên dành ít nhất một buổi để thấy hết được điều thú vị.

Làng gốm Phù Lãng có lịch sử lâu đời, gắn liền với tên tuổi của ông tổ nghề Lưu Phong Tú – người được cho là đã mang nghề gốm truyền về trong nước. Theo sách cũ, ông từng được cử sang Trung Quốc làm sứ giả và học được bí quyết làm gốm. Khi trở về, ông truyền nghề cho người dân địa phương.

Nghề gốm trước được phổ biến ở khu vực ven sông Lục Đầu, rồi dần lan rộng đến Vạn Kiếp (tỉnh Hải Dương) và cuối cùng định hình tại Phù Lãng Trung vào đầu thời nhà Trần. Từ đó, Phù Lãng trở thành một trong những làng gốm truyền thống nổi tiếng của Việt Nam.

Đến nay, làng nghề gốm sứ Phù Lãng đã có một lịch sử kéo dài gần 700 năm và được biết đến như là làng gốm nổi danh nhất của vùng Kinh Bắc. Các sản phẩm từ đây đã trở nên nổi tiếng khắp cả nước với sự bền bỉ và đường nét tinh xảo.

Lửa nơi đây không chỉ là ngọn lửa đỏ rực trong lò nung, mà còn là tình yêu, tâm huyết của những người thợ đã gắn bó cả đời với nghề.