Tính độc lập trong hệ thống tư pháp các nước

Mỹ được cho là có nhiều chính sách giúp đảm bảo tính tự pháp độc lập, trong khi bộ máy tư pháp Ba Lan đang gây tranh cãi vì cải cách.

Tư pháp độc lập là khái niệm nhấn mạnh vào việc nền tư pháp nên tách biệt hoàn toàn với các nhánh khác của chính phủ, đồng nghĩa tòa án không nên chịu tác động không chính đáng từ các nhánh khác hoặc từ lợi ích tư nhân hay lợi ích đảng phái.

Tòa án tối cao Mỹ ở thủ đô Washington tháng 1/2018. Ảnh: Reuters.

Hệ thống tòa án liên bang Mỹ, được thiết lập từ năm 1789, có cấu trúc gồm ba tầng là các tòa án quận, tòa phúc thẩm và tòa tối cao. Tòa án quận giải quyết các vụ tranh chấp ở cấp sơ thẩm. Tòa phúc thẩm đóng vai trò xem xét các kháng nghị, kháng cáo đối với bản án, quyết định từ tòa án quận. Tòa tối cao đứng đầu hệ thống tòa án, thụ lý những vụ liên quan tới các vấn đề tranh cãi về cách hiểu quy định của hiến pháp. Đây chính là tòa án thực hiện chức năng bảo hiến.

Theo giới chuyên gia, Mỹ từ xưa đến nay đã áp dụng rất nhiều cơ chế nhằm bảo đảm tính độc lập tư pháp.

Đầu tiên, mối quan hệ giữa các cấp tòa án chỉ là mối quan hệ về tố tụng, không phải mối quan hệ cấp trên, cấp dưới. Các cơ quan tòa án thực hiện thẩm quyền của mình độc lập, không cần và không được phép thực hiện thỉnh thị án với các tòa án ở tầng cao hơn.

Mặt khác, giữa tòa tối cao với tổng thống và quốc hội không tồn tại mối quan hệ mang tính chất báo cáo công tác. Quốc hội và tổng thống không được phép tạo ra bất kỳ áp lực nào đối với việc thực thi chức trách bình thường của các thẩm phán. Lãnh đạo tòa tối cao không phải báo cáo công tác thường niên trước quốc hội.

Việc áp dụng một chế độ đãi ngộ tốt, đặc biệt là tiền lương, cũng là điều kiện quan trọng giúp thẩm phán cảm nhận được vị trí xã hội, vinh dự nghề nghiệp của mình, từ đó yên tâm làm việc và duy trì tính độc lập trong hoạt động xét xử.

Tại Mỹ, hiến pháp quy định hai cơ chế đảm bảo tính độc lập của thẩm phán liên bang trong hoạt động xét xử gồm: Nhiệm kỳ trọn đời “nếu tư cách tốt”, đồng nghĩa họ không lo bị mất việc khi không có lý do chính đáng (thẩm phán vẫn có thể bị luận tội nhưng không thể bị cách chức vì những lý do khác) và không bị giảm lương trong thời gian tại vị vì bất kỳ lý do gì. Bên cạnh đó, mức lương của thẩm phán cũng cao hơn nhiều lần so với mức thu nhập bình quân xã hội. Đối với thẩm phản đại đa số các bang, chế độ nhiệm kỳ vẫn được áp dụng. Quy định của từng bang về nhiệm kỳ dài ngắn không giống nhau, phần lớn là từ 6 đến 8 năm.

Mỹ từ lâu đã ban hành một bộ quy định về quy tắc ứng xử, đạo đức nghề nghiệp của đội ngũ thẩm phán nhằm tránh xảy ra xung đột lợi ích.

Thẩm phán có thể thực hiện một số hoạt động liên quan tới việc viết sách hoặc giảng dạy, tuy nhiên, thu nhập từ các nguồn ngoài lương kể trên không được vượt quá 15% mức lương mà thẩm phán nhận hàng năm. Thẩm phán phải công khai hóa tài sản và thu nhập nhằm đảm bảo tính minh bạch. Ngoài ra, thẩm phán phải từ chối thụ lý và giải quyết các vụ án mà do có lợi ích liên quan nên không đảm bảo tính vô tư, khách quan, độc lập trong quá trình xét xử.

Tại Nhật, nhánh tư pháp bao gồm tòa án tối cao và 4 tòa án cấp dưới khác là tòa án cấp cao, tòa án dân sự, tòa án địa phương và tòa án gia đình. Sự độc lập của tòa án với cơ quan hành pháp và tư pháp thể hiện trong hiến pháp Nhật như sau: “Không một tòa án bất thường nào được phép thành lập và không cơ quan nào thuộc nhánh hành pháp được trao quyền tư pháp cuối cùng”.

Điều 76 hiến pháp quy định tất cả các thẩm phán tòa án đều độc lập trong hành động, chỉ bị ràng buộc bởi hiến pháp và pháp luật. Thẩm phán chỉ có thể bị bãi nhiệm bởi một cuộc luận tội công khai hoặc khi không thể đáp ứng công việc về mặt thể chất và tinh thần. Hiến pháp cũng từ chối cơ quan hành pháp kỷ luật thẩm phán.

Thẩm phán các cấp của Nhật đều có nhiệm kỳ 10 năm, mỗi nhiệm kỳ đều phải sát hạch một lần, sau khi thông qua có thể được tái bổ nhiệm.

Việc xét xử phải công khai, việc kết án cũng tương tự, trừ khi tòa án “nhất trí rằng tính công khai gây nguy hại trật tự công cộng hay đạo đức xã hội”, song các phiên tòa tội danh chính trị, tội về báo chí và những trường hợp có liên quan tới quyền lợi hiến định bắt buộc phải công khai.

Hệ thống luật pháp Nhật trong lịch sử bị ảnh hưởng bởi luật pháp Trung Quốc, sau đó phát triển độc lập ở thời kỳ Edo. Tuy nhiên, nó được thay đổi trong thời kỳ Phục hưng Minh Trị và nay chủ yếu dựa trên luật dân sự châu Âu.

Tại Ba Lan, kế hoạch cải cách tư pháp được đảng bảo thủ Pháp luật và Công lý (PiS) khởi xướng kể từ khi lên nắm quyền vào cuối năm 2015 đang tạo nên một cuộc tranh cãi gay gắt.

Cuộc khủng hoảng tư pháp tại Ba Lan nổ ra vào năm 2017 khi PiS thông qua luật giảm tuổi về hưu của thẩm phán tại các tòa án bình thường và các công tố viên, cùng tuổi nghỉ hưu sớm của thẩm phán tòa án tối cao xuống 60 đối với nữ và 65 đối với nam, từ mức ban đầu là 67 cho cả hai giới.

Năm 2018, Tổng thống Ba Lan Andrzej Duda bổ nhiệm 27 thẩm phán mới vào tòa án tối cao, bất chấp phán quyết từ tòa hành chính tối cao, yêu cầu ngừng việc bổ nhiệm các chức danh tư pháp, công việc vốn luôn được tiến hành dựa trên đánh giá của các thẩm phán đang tại nhiệm, chứ không phải các chính khách.

Hành động bị cho là “chính trị hóa” cơ quan tư pháp này đã vấp phải phản đối mạnh mẽ từ Liên minh châu Âu (EU) cũng như các nhóm dân sự và phe đối lập ở Ba Lan, cho rằng nó có thể gây tổn hại tới tính độc lập của hệ thống tư pháp.

Tới tháng 2/2020, Ba Lan tiếp tục thông qua đạo luật tư pháp sửa đổi, theo đó, các thẩm phán sẽ bị hội đồng kỷ luật đưa ra quyết định xử phạt hành chính hoặc miễn nhiệm nếu tham gia vào những hoạt động mang “tính chất chính trị” hay cản trở hệ thống tư pháp. Đạo luật trên bị Ủy ban châu Âu (EC) chỉ trích là vi phạm các giá trị dân chủ cơ bản của độc lập tư pháp cũng như tính cân bằng và kiểm soát lẫn nhau trong hệ thống chính trị và tư pháp.

Tòa án Công lý châu Âu đầu tháng trước yêu cầu Ba Lan đình chỉ hoạt động của hội đồng kỷ luật thẩm phán nước này. Ba Lan sẽ có thể phải đối mặt với một khoản tiền phạt mỗi ngày nếu không tuân thủ yêu cầu.

Đáp lại, Thứ trưởng Tư pháp Ba Lan Sebastian Kaleta tuyên bố trên Twitter rằng “Tòa án Công lý châu Âu không có thẩm quyền đánh giá hoặc đình chỉ cơ quan lập hiến của các nước thành viên”.