“Thất bại” rực rỡ nhất trong lịch sử ngành nhuộm

Trước thập niên 1870 ở châu Âu, chỉ giới hoàng gia mới mua nổi vải màu hoa cà để may trang phục.

Nhưng chỉ bằng một lần thất bại trong “bài tập về nhà”, nhà hóa học William Henry Perkin đã khiến sắc tím vương giả này thành hàng hóa bình dân. Sau đó, ông còn mở ra cuộc cách mạng vải vóc thời trang thế giới.

Perkin chế tạo ký ninh thất bại, nhưng vô tình “vớ bở” thuốc nhuộm màu tím .

Cậu bé tinh nghịch

William Henry Perkin (12/3/1838 – 14/7/1907) là nhà hóa học và doanh nhân Anh, chào đời tại East End. Mới 15 tuổi, cậu đã bộc lộ tài năng hóa học thiên bẩm hơn người, được Trường Đại học Hóa học Hoàng gia mời nhập học.

Ở Thế kỷ XIX, hóa học vẫn còn trong giai đoạn sơ khai. Ngay cả nhà hóa học vĩ đại nhất lúc này là August Wilhelm von Hofmann (8/4/1818 – 5/5/1892, Đức), cũng chưa từng nghĩ có thể chế tạo thuốc nhuộm hữu cơ tổng hợp bằng hóa chất.

Perkin là học trò của Hofmann. Cậu rất thích nghịch ngợm với hóa chất. Gia đình Perkin thuộc diện khá giả. Họ thoải mái chi tiền cho con trai làm một phòng thí nghiệm cá nhân trên tầng gác mái. Perkin yêu quý Hofmann và cũng mong được thầy quan tâm. Vào kỳ nghỉ lễ Phục sinh tháng 3/1856, cậu không đi chơi mà mày mò thử tổng hợp ký ninh (quinine), thuốc dùng điều trị bệnh sốt rét. Bởi vì Hofmann từng đưa ra giả thuyết, có thể tổng hợp ký ninh (quinin) từ các hóa chất.

Tại châu Âu, ký ninh được biết đến từ khá sớm. Nó được chiết xuất từ vỏ cây canh ki na (cinchona). Song phải đến năm 1820, hóa học mới phân tích được, trong vỏ cây canh ki na có chứa ký ninh, hóa chất có tác dụng hạ sốt đặc biệt hiệu quả.

Kỳ tích trong thất bại

William Henry Perkin (12/3/1838 – 14/7/1907).

Thời gian này, các nhà hóa học vẫn cho rằng nhựa than đá (hắc ín) và ký ninh có cùng một cấu trúc. Perkin cũng chắc mẩm, chỉ cần dùng nhựa than là chế được thuốc ký ninh. Suốt kỳ nghỉ, cậu mày mò pha trộn các hợp chất thơm có trong nhựa than (aniline, p-toluidine, o-toluidine) và kali dicromat, háo hức trông chờ sự biến đổi. Nhưng thay vì chuyển hóa thành chất lỏng không màu như thuốc ký ninh, các “thành phẩm” trong mớ ống thí nghiệm quánh lại, thành cục kết tủa đen xì.

Chán nản, Perkin đem ống thí nghiệm đi đổ và lấy rượu ra cọ rửa. Cậu phát hiện cục kết tủa đen thui ánh lên sắc tím lạ lùng. Khi đem nó mài vào mảnh vải, màu tím lại càng sống động hơn. Cậu nhúng nước, giặt vò mảnh vải thật mạnh, màu tím vẫn không bị phai đi. Lập tức, Perkin quên khuấy mục tiêu đem kết quả đi “lấy lòng” thầy Hofmann. Cậu mang tài liệu thí nghiệm đi đăng ký lấy bằng sáng chế thuốc nhuộm vải hữu cơ.

Trước Perkin, tất cả các loại thuốc nhuộm vải đều có nguồn gốc tự nhiên, từ thực vật hoặc động vật. Chỉ có duy nhất một loại “nguyên liệu” làm thuốc nhuộm màu tím là ốc biển Murex vùng Tyre (Lebanon ngày nay). Trong cơ thể loài ốc này có một loại chất nhầy có khả năng điều chế thành thuốc nhuộm màu tím. Người ta phải bắt từng con, ép chúng phun chất nhầy ra và hứng lại; hoặc nghiền vụn, sau đó lọc lại lấy chất nhầy sau.

Có điều, phải dùng đến 12.000 con ốc Murex thì mới đủ để chế tạo 1,4g thuốc nhuộm. Lượng thuốc nhuộm này cũng chỉ vừa đủ để nhuộm đúng 1 cái áo. Vải tím vô cùng đắt đỏ. Giới bình dân không bao giờ dám mơ được mặc trang phục màu hoa cà.

Bỏ học, lập nghiệp riêng

Dù mới 18 tuổi, Perkin vẫn biết rõ thuốc nhuộm màu tím đáng giá và được yêu thích cỡ nào. Mùa hè năm 1857, khi Hoàng hậu Eugénie (Pháp) khoe chiếc váy lụa duyên dáng màu hoa cà, cả Paris như muốn phát cuồng vì nó. Các quý cô, quý bà thượng lưu không tiếc tiền bạc, miễn mua được vải màu hoa cà.

Bước sang tuổi 19, Perkin quyết định bỏ học. Anh về nhà xin gia đình trợ cấp vốn, mở nhà máy sản xuất thuốc nhuộm vải tư.

So với chi phí săn lùng ốc Murex ở vùng biển xa lắc xa lơ Tyre, nhựa than đá quá rẻ. Gia đình tin tưởng Perkin là thiên tài và sẽ thành công trong sự nghiệp. Họ vui vẻ rót vốn, giúp anh thuận lợi mở nhà máy. Thuốc nhuộm hóa học màu tím ra mắt thị trường. Lần đầu tiên trong lịch sử, ngay cả một cô gái nghèo cũng đủ khả năng tài chính để may và diện váy áo màu tím. Trong khi thuốc nhuộm tự nhiên vừa đắt lại vừa nhanh phai màu, thuốc nhuộm hóa học của Perkin đã rẻ còn bền.

Từ Anh, cơn sốt thuốc nhuộm màu tím loang ra cả châu lục. Nó cũng ảnh hưởng vào thế giới thời trang, tạo nên sự bùng nổ. Perkin được vinh danh là “nhà cách mạng hóa thời trang”. Ông mạnh tay mở rộng nhà máy, tiếp tục đi sâu nghiên cứu hóa học hữu cơ. Ngoài màu tím thương hiệu, Perkin còn sáng tạo ra nhiều màu nhuộm mới, trong đó có màu đỏ nổi tiếng và được mê cuồng không thua gì màu tím.

Sang thập kỷ 1880, công nghiệp hóa chất Đức vượt mặt Vương quốc Anh. Những năm 1890, họ còn hùng mạnh và độc quyền đến mức, ép Perkin phải bán toàn bộ cổ phần và về hưu sớm.

Mặc dù đánh mất sự nghiệp phát triển thuốc nhuộm, Perkin vẫn được hậu thế ghi nhớ như ông tổ của ngành nhuộm.

Vũ Thị Huế

Theo giaoducthoidai.vn