Tháp Po Rome – Tàn dư của một thời vương triều rực rỡ

Là ngôi tháp cuối cùng được xây dựng bằng gạch tại vùng Panduranga, tháp Po Rome là những gì còn sót lại của một thời vàng son sau hơn 17 thế kỷ tồn tại trên dải đất miền Trung.

Tuy không phải là công trình kiến trúc đền tháp uy nghi, rộng lớn như bao đền tháp khác nhưng đền tháp Po Rome đã để lại cho hậu thế một giá trị về văn hóa lẫn tinh thần to lớn. Quan trọng, tháp là nơi ghi dấu công ơn về cuộc đời và sự nghiệp của vị vua độc lập cuối cùng Champa là Po Rome.

Vị trí, lịch sử xây dựng đền tháp Po Rome

Ngự trên một ngọn đồi nằm giữa hai quả núi thuộc địa phận thôn Hậu Sanh, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước. Tháp Po Rome là công trình gạch cổ kính còn nguyên vẹn nhất của người Chăm tại vùng Panduranga. Tháp nằm về hướng Nam thành phố Phan Rang – Tháp Chàm khoảng 15 km; cách trung tâm huyện Ninh Phước 7km và quốc lộ 1A 6 km về hướng Tây và cách ủy ban nhân dân xã Phước Hữu 5 km theo hướng đường đi thẳng đến tận di tích.

Theo như tài liệu ghi chép của Champa, tháp Po Rome được xây dựng vào cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII vào thời vua Po Rome (1627 – 1653). Tổng thể kiến trúc được xây theo phong cách kiến trúc muộn như tháp Po Klong Garai. Cũng như tháp Po Klong Garai, đây là ngôi tháp không phải thờ thần như phần lớn các tháp Chăm khác mà là thờ vua Po Rome, vị vua được người Chăm hóa thần khi băng hà.

Trong quá trình nghiên cứu tìm hiểu về tháp Po Rome, giới nghiên cứu cho rằng tháp Po Rome là bản sao không hoàn hảo của tháp Po Klong Garai. Bởi lẽ, tổng thể công trình tháp được xây dựng hoàn toàn theo phong cách muộn (Tk XIII – XVII) giống hệt với tháp Po Klong Garai. Không những vậy, trong ba công trình tháp tại Ninh Thuận, tháp Po Rome là công trình kiến trúc có rất ít hoa văn, phù điêu cũng như chạm khắc so với hai công trình còn lại.

Tuy là công trình không được xây dựng hoàn tráng như hai công trình kiến trúc tháp Hoa Lai (TK IX) và Po Klong Garai (cuối TK XIII – đầu TK XIV). Thế nhưng tháp Po Rome vẫn là một công trình bằng gạch bề thế, hùng tráng của người Chăm. Đặc biệt là công trình có giá trị lớn về mặt nghệ thuật kiến trúc và nguyên vẹn nhất cho đến ngày nay.

Phong cách kiến trúc, nghệ thuật đền tháp Po Rome

được biết đến là công trình cuối cùng được xây dựng vào cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII bởi người Chăm vùng Panduranga. Tháp Po Rome không kiêu hãnh là một đền tháp như bao đền tháp khác trên dãy duyên hải miền Trung. Tuy nhiên, đây là công trình còn nguyên vẹn nhất cho đến ngày nay dù chiến tranh đã một thời tàn phá.

Quan sát tổng thể, tháp là một công trình gồm hai ngôi tháp, tháp chính, tháp phụ và một cái miếu nhỏ. Trong đó, tháp chính là nơi thờ phượng vua Po Rome và hoàng hậu Po Bia Sancan. Tháp còn lại là tháp phụ thờ hoàng hậu Pra Sucih, đặc biệt gần tháp phụ còn là khu mộ táng của vua Po Rome.

Về ngôi tháp chính, đây ngôi tháp cao khoảng 8 m, cạnh đáy rộng gần 8 m. Tháp có mặt chính quay về hướng Đông, trên cửa chính có các tầng hình vòng cung, dưới các hình vòng cung là hình tượng thánh Siva và hình ngọn lửa. Ngoài cửa chính, ở các cửa giả có hình các vị thần bằng đá trong tư thế ngồi, khuôn mặt các vị thần mang đậm nét bản địa.

Một điều thấy rõ trong nhận định của giới nghiên cứu về tháp Po Rome khi quan sát phần mái. Đó là kiến trúc mái ba tầng, mỗi tầng có 4 tháp góc, trên đỉnh mỗi tháp góc có trang trí búp sen bằng đá và hình ngọn lửa trang trí ở 4 góc. Đặc biệt trong mỗi hốc giả là hình ảnh một vị thần đang ngồi chắp tay trong tư thế cầu nguyện. Cùng với đó là bên góc lối đi vào tháp có tượng thần bò Nadin được tạc từ một phiến đá xanh đen. Những hình ảnh này giống ngôi tháp chính của công trình tháp Po Klong Garai.

Tuy là kiến trúc tháp lớn, nhưng nếu so với các tháp cổ hơn hiện còn thì tháp Po Rome khá thô. Điều này thể hiện rõ qua hình dáng và kích thước của tháp hẹp và kéo dài theo chiều Đông Tây. Bên trong nội thất là bài trí đơn giản của tượng thờ vua Po Rome cao 1,2m được tạc từ Linga 8 tay đặt trên một bệ gỗ. Gần với tượng vua Po Rome là tượng bán nữ thần hoàng hậu Po Bia Sancan cao khoảng 0,75 m.

Quá trình bảo tồn ngọn tháp

Chung quy lại, trong ba ngôi tháp tại Ninh Thuận, tháp Po Rome là công trình kiến trúc có quy mô nhỏ nhất. Tuy nhiên, theo thời gian tồn tại thì tháp Po Rome là công trình còn nguyên nhất. Với điều này, ngày 31 tháng 8 năm 1992, tháp Po Rome đã được công nhận di tích kiến trúc nghệ thuật tháp.

Trong suốt 4 thế kỷ hình thành và tồn tại với thời gian, tháp Po Rome may mắn không bị chiến tranh tàn phá nên đa phần công trình còn được nguyên vẹn. Tuy nhiên, trong một cuộc sạc lở sườn đồi do những cơn mưa lớn tạo ra, công trình tháp phần nào bị ảnh hưởng.

Sau sự cố sạt lở đất, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã cùng ủy ban nhân dân Tỉnh Ninh Thuận và Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Ninh Thuận chính thức tổ chức tu bổ tháp. Quá trình tu bổ kéo dài kéo dài một năm từ tháng 7 năm 2010 đến tháng 7 năm 2011. Sau năm 2011, tháp được trùng tu thêm nhiều đợt nữa với sự chỉ đạo từ ủy ban nhân dân tỉnh và sở Văn hóa thể thao & Du lịch Ninh Thuận.

Hiện nay tháp là nơi để Chăm thường xuyên làm lễ cầu khấn vào các ngày lễ, tết của mình. Trong đó bốn lễ chính được tổ chức hàng năm là Lễ cầu đạo (Yuer yang) diễn ra vào tháng 4 Chăm lịch; lễ hội Kate (Mbeng Katé) diễn ra vào tháng 7 Chăm lịch; lễ cúng tưởng nhớ người mẹ Xứ sở (Cambur) được tổ chức vào tháng 9 lịch Chăm và lễ mở cửa tháp (Peh Mbeng Yang) diễn ra vào tháng 11 (Bilan Puis) Chăm lịch.

Song song bên vấn đề bảo tồn và gìn giữ công trình đền tháp Po Rome. Tháp còn là nơi tham quan du lịch của nhiều người khi đến với Ninh Thuận. Đặc biệt, tháp là nơi nghiên cứu, tìm hiểu văn hóa lịch sử Chăm trên giải đất duyên hải miền Trung.