Sự trở lại của Taliban ở Afghanistan mang ý nghĩa gì với Al-Qaeda?
Khi lực lượng Taliban tiếp quản Afghanistan sau chưa đầy 1 tuần phản công, điều này có ý nghĩa như thế nào với tổ chức Al-Qaeda và các nhóm cực đoan khác đang toan tính khơi dậy một cuộc thánh chiến toàn cầu?
Phái đoàn Taliban tham dự hội đàm với chính phủ Afghanistan tại Doha ngày 12/8. Ảnh: AFP
Không nghi ngờ gì rằng khi chiến thắng nhanh chóng đến kinh ngạc của các tay súng Taliban sẽ tạo ra cú hích to lớn cho các phần tử Hồi giáo cực đoan ở khắp mọi nơi, bất kể là Al-Qaeda, Nhà nước Hồi giáo (IS), các chiến binh ở Mozambique và Syria, hay các phần tử thánh chiến đang ủ mưu hành động ở Birmingham hoặc Manila.
Tuần trước, Bộ trưởng Quốc phòng Anh Ben Wallace đã trả lời kênh Sky News khi được hỏi về tình hình Afghanistan rằng ông hoàn toàn lo ngại các quốc gia thất bại sẽ là nơi sinh sản của những phần tử cực đoàn và Al-Qaeda có thể quay lại.
Theo tờ Guardian, Bộ trưởng Wallace đã đúng khi lo ngại về các nhà nước thất bại. Thảm kịch tấn công khủng bố nước Mỹ ngày 11/9/2001 được lên kế hoạch và tiến hành bởi lực lượng Al-Qaeda tại Afghanistan khi nhà nước này do Taliban nắm quyền lãnh đạo. Song ông đã sai lầm về sự trở lại của nhóm khủng bố trên, bởi lẽ Al-Qaeda vốn đang ở đó.
Mới tháng trước, Liên hợp quốc đã công bố bản đánh giá dựa trên thông tin tình báo nhận được từ các nước thành viên cho biết Al-Qaeda đã hiện diện tại ít nhất 15 tỉnh của Afghanistan. Ngoài ra, chi nhánh Al-Qaeda ở Tiểu lục địa Ấn Độ đang hoạt động dưới sự bảo vệ của Taliban từ các tỉnh Kandahar, Helmand và Nimruz. Phương tiện truyền thông của Al-Qaeda cũng ca ngợi những phần tử của nhóm này hoạt động thường xuyên ở Afghanistan.
Theo giới quan sát, đây luôn là một vấn đề bị Chính phủ Mỹ phớt lờ. Nằm trong thỏa thuận năm ngoái với Mỹ, Taliban cam kết không cho phép hoạt động đào tạo, gây quỹ hoặc tuyển quân những kẻ khủng bố, trong đó có cả Al-Qaeda có thể đe dọa an ninh của Mỹ cùng các đồng minh. Zalmay Khalilzad, đại diện đặc biệt của Mỹ về hòa giải Afghanistan, phát biểu trước Quốc hội hồi tháng 5 rằng Taliban đã đạt tiến bộ đáng kể trong việc đáp ứng các cam kết này. Nhưng ngay cả khi điều này là sự thật tại thời điểm đó, thì bây giờ tình thế đã khác.
Chưa rõ Taliban sẽ chọn cách tiếp cận nào đối với Al-Qaeda hoặc các phần tử Hồi giáo cực đoan khác tham gia vào những chiến dịch bạo lực xuyên quốc gia bắt nguồn từ Afghanistan. Cũng không rõ Al-Qaeda sẽ phản ứng như thế nào về loạt sự kiện gần đây.
Các tay súng Taliban trên đường phố tỉnh Laghman, Afghanistan, ngày 15/8. Ảnh: AFP
Một trong nhiều lý do dẫn đến thất bại của Mỹ ở Afghanistan là trong những năm đầu không thể phân biệt được đâu là Al-Qaeda – một nhóm phần tử Hồi giáo cam kết lật đổ các chế độ ở Trung Đông cũng như chiến tranh chống lại Israel và phương Tây – và Taliban, một phong trào ở Afghanistan có yếu tố dân tộc mạnh mẽ nhằm áp đặt một quy tắc tôn giáo nghiêm ngặt cho một quốc gia.
Mối quan hệ giữa Taliban – gồm nhiều phe phái khác nhau – và Al-Qaeda đã phát triển đáng kể từ đó. Nhiều thập kỷ trôi qua, các mối quan hệ cá nhân và liên kết gia đình đã được hình thành. Các nhà lãnh đạo của những mạng lưới thánh chiến khác đã đóng vai trò trung gian. Một số ưu tiên vẫn khác nhau nhưng Taliban đã nhận thức toàn cầu hơn rất nhiều so với 20 năm trước. Điều này có nghĩa là phong trào này đã chia sẻ thế giới quan của Al-Qaeda theo những cách mới và quan trọng. Cơ quan tình báo Mỹ mô tả mối quan hệ giữa hai bên là gần gũi.
Nhưng Taliban cũng sẽ tìm kiếm sự hợp pháp quốc tế. Họ đã làm điều này khi nắm quyền trước đây và sẽ thực hiện lại. Câu hỏi đặt ra là từ ai và thỏa hiệp nào mà các nhà lãnh đạo của Taliban có thể chuẩn bị thực hiện để đạt được điều đó.
Video đang HOT
Một yếu tố quan trọng cho mối quan hệ với Al-Qaeda có thể là sự thay đổi chiến lược của thủ lĩnh Ayman al-Zawahiri khi chiến binh gốc Ai Cập này nắm quyền lãnh đạo mạng lưới sau cái chết của trùm khủng bố Osama bin Laden vào năm 2011.
Zawahiri đã giảm tần suất tấn công “kẻ thù xa” ở phương Tây, và thay vào đó là tìm cách giành được sự ủng hộ và tính hợp pháp tại những khu vực bất ổn của thế giới Hồi giáo. Zawahiri tin tưởng sẽ có cơ hội bành trướng và “kẻ thù gần” của các chế độ địa phương là dễ đánh bại hơn. Thay vì lái máy bay vào các thành phố của Mỹ, Al-Qaeda đã tìm cách xây dựng danh tiếng và thẩm quyền đối với các cộng đồng đang cảm thấy bị bỏ rơi hoặc bị đe dọa. Điều này sẽ giúp Taliban, vốn không bị đổ lỗi trực tiếp cho bất kỳ vụ khủng bố quốc tế nào, dễ dàng duy trì mối quan hệ hiện tại với nhóm này.
Tuy nhiên, sức khỏe của thủ lĩnh Al-Qaeda đã rất yếu Zawahiri đang rất ốm và không có gì đảm bảo rằng chiến lược của ông ta vẫn sẽ tồn tại sau khi ông ta chết đi hay các sự kiện gần đây ở Afghanistan. Thế giới sắp sửa chứng kiến sự kết hợp hỗn độn của một Afghanistan xập xệ do Taliban điều hành, một thất bại của Mỹ dưới tay lực lượng Hồi giáo, một Trung Đông đã trải qua hai thập kỷ bạo lực phân cực, và sự lan rộng chưa từng có của hệ tư tưởng thánh chiến cực đoan khắp hành tinh. Ngay cả khi Al-Qaeda không cố gắng tận dụng những hoàn cảnh mới này để trỗi dậy, những tổ chức khác sẽ làm vậy.
Afghanistan dưới thời Taliban cầm quyền sẽ ra sao
Liệu cuộc sống dưới sự cầm quyền của Taliban có giống như trước đây không khi Afghanistan đã là một xã hội dân sự trong 2 thập kỷ qua.
Phụ nữ đảm nhận các vị trí công ở khắp nơi; điện thoại di động và truyền thông xã hội đang rất phổ biến.
Các tay súng Taliban đứng gác trước Văn phòng Thống đốc tỉnh Herat. Ảnh: AFP/Getty Images
Taliban đã tiếp quản Afghanistan với tốc độ chóng mặt. Chỉ trong vài tuần, nhóm chiến binh đã càn quét từ tỉnh này sang tỉnh khác cho đến khi bao vây thủ đô Kabul vào rạng sáng 15/8, buộc Tổng thống Ashraf Ghani rời đất nước, mở đường cho cuộc chuyển giao quyền lực.
Mặc dù Taliban đã đưa ra các tuyên bố đảm bảo "quá trình chuyển đổi được hoàn thành một cách an toàn, không gây nguy hiểm đến tính mạng, tài sản và danh dự của bất kỳ ai", nhưng mối lo sợ vẫn hiển hiện với hàng triệu người Afghanistan.
Hàng nghìn thường dân đang tìm cách chạy trốn, có thể gây ra một cuộc khủng hoảng nhân đạo. Những người ở lại thì lo sợ sự quay trở lại của chế độ Hồi giáo cực đoan mà Taliban từng áp đặt. Đã có những thông tin cho thấy trên đường tiến quân, chiến binh Taliban đã đóng cửa các trường học nữ sinh, cấm điện thoại thông minh ở một số nơi và buộc các nam thanh niên phải gia nhập hàng ngũ của họ.
Các quy tắc Hồi giáo hà khắc có thể được thiết lập trở lại và hai thập kỷ với những tiến bộ khó khăn giành được cho phụ nữ và xã hội dân sự ở Afghanistan có thể biến mất.
Trẻ em ngủ la liệt trên đất tại trại sơ tán ở công viên Shahr-e-Naw Park, Kabul, Afghanistan, ngày 14/8, khi Taliban bao vây thủ đô. Ảnh: Daily Mail
Taliban là ai?
Taliban, lần đầu tiên lên nắm quyền ở Afghanistan vào những năm 1990, đã được thành lập bởi các chiến binh du kích (Mujahideen) từng tham gia cuộc chiến với chính phủ Cộng hòa Dân chủ Afghanistan được Liên Xô hậu thuẫn trong thập niên 1980. Lực lượng này nhận được sự hỗ trợ của CIA (Cục Tình báo trung ương Mỹ) và các cơ quan tình báo Pakistan. Hầu hết các thành viên của họ là người Pashtun, nhóm dân tộc lớn nhất trong cả nước. Tên Taliban có nghĩa là "những sinh viên ở Pashto".
Người sáng lập Mohammad Omar, vốn là một chỉ huy trong cuộc chiến tranh Afghanistan, bắt đầu phát động phong trào Taliban vào năm 1994 nhằm đảm bảo an ninh cho thành phố Kandahar ở phía đông nam, nơi bị ảnh hưởng bởi tội phạm và bạo lực. Ban đầu tầm nhìn về công lý của Taliban đã giúp họ gây dựng sức mạnh. Ông Kamran Bokhari thuộc Viện Newlines (Mỹ), một tổ chức tư vấn về chính sách đối ngoại, cho biết: "Vào thời điểm đó, mọi người thực sự muốn luật pháp và trật tự, điều đã không tồn tại".
Trưởng đoàn đàm phán Taliban, Mohammad Abbas Stanikzai (lề phải) tại cuộc đàm phán ở Doha, Qatar. Ảnh: Al Jazeera
Vào mùa thu năm 1996, Taliban chiếm được Kabul và tuyên bố Afghanistan là một tiểu vương quốc Hồi giáo. Taliban áp đặt một chế độ cai trị hà khắc. Phụ nữ hầu như không có quyền, bị cấm đi học và buộc phải mặc quần áo che toàn bộ cơ thể. Âm nhạc và các hình thức truyền thông khác bị cấm.
Hệ tư tưởng của Taliban tương tự như hệ tư tưởng của al-Qaeda, mặc dù lợi ích của họ chỉ giới hạn ở việc cai trị Afghanistan. Các thủ lĩnh Taliban khi đó đã dung túng cho Osama bin Laden và các thành viên al-Qaeda khác tham gia vào vụ khủng bố 11/9/2001. Vào cuối tháng 7/2015, chính phủ Afghanistan xác nhận rằng thủ lĩnh Omar đã chết vào tháng 4/2013 tại Karachi, Pakistan.
Xem video Taliban phóng thích tù nhân ở căn cứ Bagram gần Kabul ngày 14/8: (Nguồn: Daily Mail)
Taliban đã lấy lại sức mạnh như thế nào?
Sau khi bị lật đổ, lực lượng của Taliban phân tán khắp nơi. Một số thủ lĩnh ẩn náu ở Pakistan, nơi họ bắt đầu củng cố sức mạnh.
Các chiến binh cũng bổ sung vào hàng ngũ của họ thông qua một chiến dịch gây sợ hãi và bạo lực. Những người nhập ngũ vào lực lượng cảnh sát hoặc quân đội quốc gia bị ám sát. Trí thức, nhà báo, nhân vật truyền thông và những người khác đại diện cho bộ mặt trẻ của xã hội dân sự Afghanistan cũng trở thành mục tiêu tấn công.
Taliban được tài trợ từ nhiều nguồn khác nhau, một số đến từ hoạt động buôn bán thuốc phiện, ma túy, hoặc các hoạt động tội phạm khác như buôn lậu. Họ đánh thuế và tống tiền các trang trại và doanh nghiệp. Lực lượng này cũng nhận được sự tài trợ của các nhóm ủng hộ hoạt động của họ.
Một chiến binh Taliban ngồi trên xe chiếm được của Quân đội Quốc gia Afghan (ANA) tại tỉnh Laghman ngày 14/8. Ảnh: D.M
Mục tiêu của Taliban là gì?
Các chuyên gia cho biết, mục tiêu của Taliban rất đơn giản: Giành lại những gì đã mất vào đầu những năm 2000.
"Họ muốn các tiểu vương quốc Hồi giáo của họ trở lại nắm quyền lực", Robert Crews, một chuyên gia về Afghanistan tại Đại học Stanford (Anh) nói và cho biết thêm: "Họ muốn áp đặt tầm nhìn của họ về luật Hồi giáo. Họ không muốn có quốc hội, không muốn nền chính trị bầu cử. Họ có một tiểu vương và hội đồng các mullah, và đó là tầm nhìn mà họ thấy là tốt nhất cho đạo Hồi".
Hiện tại, dường như không có một thủ lĩnh nổi bật duy nhất của Taliban, nhưng nhóm này có thể có một số thủ lĩnh chính.
X
Người Afghanistan trong một trại sơ tán ở Kabul. Ảnh: Getty Images
Taliban sẽ cai trị ra sao?
Liệu cuộc sống dưới sự cai trị của Taliban có giống như trước đây hay không thì vẫn chưa rõ ràng. Các nhà quan sát cho rằng, nhóm này có thể sẽ ép buộc phụ nữ ở nhà, chấm dứt nền giáo dục hoà đồng giới tính và thiết lập một xã hội với luật Hồi giáo là trung tâm.
Nhưng Afghanistan là một xã hội dân sự đã phát triển trong hai thập kỷ qua, một xã hội mà trước đây chưa từng tồn tại. Phụ nữ đã đảm nhận các vị trí công không chỉ ở Kabul mà còn ở các thành phố nhỏ hơn. Điện thoại di động và phương tiện truyền thông xã hội là phổ biến. Các chuyên gia đặt câu hỏi liệu Taliban có thể điều hành một cộng đồng đã thay đổi như vậy hay không.
Phụ nữ Afghanistan đi bầu cử ở Herat vào tháng 9/2019. Ảnh: AFP/Getty Images
"Có rất nhiều người đã kết nối tốt hơn với thế giới thông qua mạng xã hội và nói: 'Này, tại sao chúng ta không thể có một cuộc sống như vậy?'", chuyên gia Crews đặt câu hỏi: "Họ sẽ làm gì với một xã hội tin vào đa nguyên và không tin vào độc quyền quyền lực? Bạo lực của Taliban sẽ làm câm lặng những tiếng nói đó ở mức độ nào?"
Trong khi đó, mối lo ngại đang nổi lên đối với các nước láng giềng là một cuộc di cư của những người tị nạn Afghanistan có thể bao gồm những kẻ khủng bố và người ly khai Uyghur. Taliban có thể cho phép các nhóm như al-Qaeda hồi sinh huấn luyện và hoạt động từ đó.
Bước tiến của Taliban đã khiến Thổ Nhĩ Kỳ sẵn sàng phong tỏa biên giới phía đông với Iran nhằm ngăn làn sóng người chạy trốn khỏi Afghanistan. Thổ Nhĩ Kỳ là nơi có dân số tị nạn lớn nhất thế giới và khi hàng chục nghìn người Afghanistan theo bước chân của người Syria và Iraq, lòng hiếu khách của họ đã trở nên nguội lạnh. Tổng thống Recep Tayyip Erdogan tuần trước cho biết ông có thể gặp các thủ lĩnh Taliban.
Taliban kiểm soát Afghanistan sau 20 năm nuôi mộng hồi sinh quyền lực Sau khi bị lật đổ năm 2001, lực lượng Taliban vẫn luôn tìm cách chống lại chính phủ Afghanistan và chờ thời cơ hồi sinh quyền lực. Taliban giành quyền kiểm soát phần lớn Afghanistan, tuyên bố kế hoạch lập Tiểu vương quốc Hồi giáo Afghanistan (Ảnh: Getty). Lực lượng Taliban ngày 15/8 tuyên bố cuộc chiến ở Afghanistan đã kết thúc sau...