Sẽ có NATO vùng Âu-Á?

Chưa đầy một tuần sau khi Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) họp thượng đỉnh bàn về sự ra đời của một hệ thống an ninh mới giống NATO, Liên minh Bắc Đại Tây Dương đã tổ chức thượng đỉnh đánh dấu 75 năm thành lập tổ chức này.

Giữa cái cũ và cái mới đang có sự xung khắc sâu sắc. Liệu khu vực Á-Âu với SCO là nòng cốt có thể lập được một liên minh quân sự của riêng mình theo mô hình NATO? Ý tưởng về một hệ thống an ninh Á-Âu đang được bàn thảo. Trung Quốc, các nước Trung Á và Ấn Độ đã tiếp cận nó từ nhiều phía khác nhau. Gần đây, Tổng thống Nga đã đưa ra sáng kiến như vậy. An ninh Á-Âu, không giống như an ninh châu Âu, không phải là một hiện tượng quân sự-chính trị, mà là một mô hình cho sự phát triển toàn diện của không gian và hiện thực hóa tiềm năng to lớn của nó. SCO có những thiếu sót, nhưng nó là một nền tảng lý tưởng để xây dựng các nguyên tắc của dự án lớn này.

Tổng thống Mỹ Joe Biden phát biểu trong phiên khai mạc thượng đỉnh NATO tại Washington, ngày 10/7.

Tổ chức Hợp tác Thượng Hải được Trung Quốc, Nga và các nước Liên Xô cũ ở Trung Á thành lập năm 2001, xúc tiến nhiều cách tiếp cận chung để đối phó với những mối đe dọa an ninh từ bên trong và bên ngoài mà các nước thành viên gặp phải. Sau khi kết nạp Belarus, tổ chức hiện có 10 thành viên. Tuy nhiên, dù tự coi là đối trọng với ảnh hưởng của phương Tây ở trong vùng, giới chuyên gia cho rằng đây là một tổ chức khác biệt với nhiều bất đồng nội bộ, kể cả tranh chấp lãnh thổ.

Đáp trả mong muốn khu vực Á-Âu lập một “NATO mới” lấy SCO làm nòng cốt, tổ chức NATO “cũ” ngày 10/7 đã tổ chức thượng đỉnh đánh dấu 75 năm thành lập liên minh. Theo hãng tin Reuters, trong thông cáo chung của thượng đỉnh, các bên nhấn mạnh đối tác chiến lược giữa Nga và Trung Quốc đang làm dấy lên “mối quan ngại sâu sắc”. Trung Quốc hôm 11/7 đã lập tức đáp trả. Thông cáo của Bộ Ngoại giao nước này chỉ trích NATO có những lời lẽ hung hăng “như vào thời kỳ Chiến tranh Lạnh”. Bắc Kinh cho rằng Liên minh Bắc Đại Tây Dương khơi dậy mối đe dọa Trung Quốc để kích động những xung đột và đối đầu trên thế giới. Cũng theo quan điểm của Bắc Kinh, thay vì lên án Trung Quốc hỗ trợ Nga trong cuộc chiến Ukraine, phương Tây “nên nghĩ lại xem nguồn gốc cuộc xung đột này là từ đâu”.

Ông Lâm Kiếm, Đài Truyền hình Trung ương Trung Quốc, nói: “Là sản phẩm của Chiến tranh Lạnh và là liên minh quân sự lớn nhất thế giới, NATO tự cho mình là một tổ chức khu vực và phòng thủ, nhưng tổ chức này vẫn tiếp tục mở rộng biên giới, mở rộng sức mạnh, vượt ra ngoài các khu vực phòng thủ và thúc đẩy đối đầu. Hành vi này bộc lộ tâm lý Chiến tranh Lạnh và những định kiến tư tưởng sâu xa, gây nguy cơ thực sự cho hòa bình và ổn định toàn cầu. Sau khi làm mất ổn định châu Âu, NATO không được gây bất ổn cho châu Á-Thái Bình Dương”. Ngoài các tuyên bố, Bắc Kinh cũng siết chặt hàng ngũ với những nước đối thủ của NATO. Đó là các màn ngoại giao Nga-Trung trong những tháng qua, chuyến thăm Bắc Kinh bất ngờ của ông Victor Orban trong tuần và tổ chức tập trận chung với quân đội Belarus gần biên giới Ba Lan.

Bàn về tiềm năng khu vực có thể thành lập một “NATO”, theo Fyodor Lukyanov, Tổng Biên tập tờ Russia in Global Affairs, Chủ tịch Đoàn Chủ tịch Hội đồng Chính sách đối ngoại và quốc phòng Nga, kiêm Giám đốc nghiên cứu Câu lạc bộ Thảo luận quốc tế Valdai, cả hai cuộc xung đột lớn hiện nay trên thế giới – Ukraine và Palestine – đều đang tiếp diễn mà không thấy hồi kết. Ở các quốc gia hàng đầu phương Tây, có những thảm họa nội bộ có thể ảnh hưởng đáng kể đến hành vi trong tương lai. Trên khắp thế giới, từ Mỹ Latinh và châu Phi đến Thái Bình Dương, chúng ta thấy những tiến trình rất sôi động báo hiệu những thay đổi lớn. Không ai nghi ngờ rằng thế giới đang trải qua quá trình tái cấu trúc hệ thống. Câu hỏi đặt ra là liệu những đường nét của một trật tự tương lai đảm bảo mức độ bền vững quốc tế đã xuất hiện hay chưa.

Các quan chức tại hội nghị thượng đỉnh của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) ở Astana, Kazakhstan, ngày 4/7.

SCO là duy nhất. Đây là một thể chế hoàn chỉnh, tức là một cấu trúc khá chính thức với các cơ quan và quy tắc riêng (không giống như BRICS). Tuy nhiên, đây là một thể chế xuất hiện trong thời đại mà các hiệp hội như vậy thường không được thành lập hoặc tỏ ra là cơ hội và tồn tại trong thời gian ngắn (chỉ cần nhớ lại hàng loạt các từ viết tắt xuất hiện và biến mất ở Liên Xô cũ là đủ). Hệ thống quản trị dựa trên các tổ chức quốc tế là một đặc điểm của nửa sau thế kỷ XX, khi một khuôn khổ quốc tế vững chắc được xây dựng. Nó được duy trì sau Chiến tranh Lạnh, nhưng nội dung bên trong của nó đã thay đổi. Người ta nhanh chóng nhận ra rằng các thể chế đã được thành lập không hoạt động theo cùng một cách (tương đối hiệu quả) như trước đây, vì tình hình toàn cầu đã thay đổi.

Sau khi Liên Xô sụp đổ, các quốc gia Trung Á mới và Nga phải giải quyết các vấn đề biên giới với Trung Quốc. Vì vậy, nhóm Hợp tác Thượng Hải đã ra đời. Vấn đề đã được giải quyết thành công đến mức người ta quyết định duy trì và phát triển định dạng thành công này. Trong những năm qua, diễn đàn đã phát triển để bao gồm Ấn Độ, Pakistan và Iran, trong khi Belarus tham dự sự kiện năm nay. Các hội nghị thượng đỉnh thường có sự tham dự của các nhà lãnh đạo của các cường quốc khác quan trọng đối với khu vực Á-Âu, chẳng hạn như Thổ Nhĩ Kỳ và các chế độ quân chủ Vùng Vịnh Ba Tư.

Việc mở rộng làm tăng tính vững chắc cho một tổ chức, nhưng liệu nó có làm tăng hiệu quả hay không vẫn còn là vấn đề gây tranh cãi. Và, không chỉ vì, ví dụ, mối quan hệ Trung Quốc – Ấn Độ và Ấn Độ – Pakistan, nói một cách nhẹ nhàng, là phức tạp. Tất nhiên, đây là một trở ngại, nhưng không phải là trở ngại duy nhất: điều chính là tìm ra một chương trình nghị sự đòi hỏi nỗ lực chung thực sự và có lợi cho tất cả những người tham gia theo nghĩa thực dụng. Điều này rất khó, xét đến sự đa dạng của các thành viên SCO.

Các cường quốc Âu-Á lớn hiện đang nổi lên như những nhà lãnh đạo trong nền kinh tế và chính trị quốc tế. Nhưng, việc tổng hợp tiềm năng tự nhiên thường được thực hiện khi nói về SCO hoặc BRICS không mấy hữu ích. Điều quan trọng hơn là khu vực rộng lớn này không thể bị bỏ qua hoặc phớt lờ; mọi quá trình diễn ra trên toàn cầu đều phụ thuộc vào nó hoặc có liên quan đến nó. Không phải ngẫu nhiên mà Âu-Á theo truyền thống được gọi là “cốt lõi”. Và, việc thuộc về nó thống nhất tất cả các quốc gia của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải, nơi quyết định cả cơ hội và rủi ro. Chúng liên quan đến sự chú ý ngày càng tăng đối với Âu-Á của các bên tham gia ngoài khu vực hùng mạnh, điều này không phải lúc nào cũng tốt.