Nỗ lực đảo ngược thảm họa môi trường lớn nhất của Trung Á

Biển Aral từng là hồ nước lớn thứ tư thế giới nhưng nay đang dần biến mất. Nhiều thập niên trước, nơi đây đẹp thơ mộng với nước xanh thẫm và đầy ắp cá.

Tuy nhiên, hiện nay, biển Aral co lại chỉ bằng 1/4 diện tích trước đây.

Biển Aral đã giảm diện tích mạnh trong vài thập niên. Ảnh: Đại sứ quán Kazakhstan cung cấp

Sau đây, báo Tin tức xin giới thiệu về bài viết của ông Askhat Orazbay, Chủ tịch Ủy ban Điều hành Quỹ Quốc tế Cứu biển Aral ( IFAS) cảnh báo các quốc gia về thảm họa sinh thái được coi là lớn nhất trên thế giới, đang diễn ra với biển Aral.

“Thưa các độc giả!

Tôi tên là Askhat Orazbay và tôi hiện là Chủ tịch Ủy ban Điều hành Quỹ Quốc tế Cứu biển Aral (IFAS) do Kazakhstan giữ chức chủ tịch nhiệm kỳ 2024 – 2026.

Tôi muốn chia sẻ với các độc giả về các hoạt động của IFAS nhằm cải thiện tình hình ở lưu vực biển Aral và phục vụ lợi ích của người dân và các quốc gia Trung Á trong 30 năm qua.

Trong thực tế hiện đại, khi dân số ngày càng tăng, tốc độ phát triển của nền kinh tế và mức tiêu thụ nước trên đầu người cũng tăng, áp lực đối với môi trường tự nhiên sẽ không ngừng tăng lên. Tác động ngày càng nhiều của con người kích thích và đẩy nhanh quá trình biến đổi khí hậu toàn cầu.

Ở Trung Á, tất cả các quá trình này diễn ra với tốc độ nhanh hơn mức trung bình trên hành tinh. Cuộc khủng hoảng môi trường ở lưu vực biển Aral đi kèm với tình trạng thiếu hụt và ô nhiễm ngày càng trầm trọng nguồn nước, suy thoái đất, sa mạc hóa trên diện rộng, mất rừng, cảnh quan sinh thái và đa dạng sinh học.

Trên một khu vực rộng lớn dưới đáy khô của biển Aral, đã hình thành một sa mạc mới có tên Aralkum với diện tích rộng hơn 54.000 km2, tương đương lãnh thổ Croatia và lớn hơn nhiều so với Estonia, Đan Mạch, Hà Lan và Thụy Sĩ.

Ông Askhat Orazbay – Chủ tịch Ủy ban Điều hành Quỹ Quốc tế Cứu biển Aral (IFAS). Ảnh: Đại sứ quán Kazakhstan cung cấp

Trong tình hình căng thẳng này, điều quan trọng đối với các quốc gia Trung Á là phát triển các cơ chế mới để phát triển hợp tác trong khu vực. Mục tiêu chính của Kazakhstan khi đóng vai trò Chủ tịch IFAS là tăng cường hơn nữa mức độ hợp tác về các vấn đề sử dụng và bảo vệ tổng hợp tài nguyên nước, giải quyết các vấn đề môi trường, các khía cạnh kinh tế xã hội và giới thiệu các yếu tố của nền kinh tế “xanh” giữa các nước Trung Á.

Trong thời gian Kazakhstan giữ chức chủ tịch, chúng tôi sẽ tiếp tục thực hiện hai chương trình chính đã được Hội đồng IFAS phê duyệt: Chương trình hành động hỗ trợ các quốc gia thuộc lưu vực biển Aral (ASBP-4) và hoạt động giám sát có hệ thống, cũng như Chương trình bảo vệ môi trường khu vực dành cho các quốc gia lưu vực biển Aral phát triển bền vững của Trung Á (CAESRD). Thời gian thực hiện cả hai chương trình là đến năm 2030.

Vấn đề sinh thái biển Aral bắt đầu xuất hiện vào những năm 1960-1970 và dẫn đến thực tại là hồ lớn thứ tư trên hành tinh của chúng ta co hẹp dần, hầu như không còn lại gì. Ban đầu, Aral chia thành hai hồ chứa, sau đó thành ba.

Với hỗ trợ của Ngân hàng Thế giới, Kazakhstan sau khi giành độc lập đã thực hiện những công việc phức tạp và khôi phục được một phần nhỏ có tên biển Aral Nhỏ hay còn gọi là Biển Bắc Aral, nhưng con số này chỉ bằng khoảng 8% diện tích ban đầu. Biển Aral trước đây cách thành phố từng là cảng Aralsk chừng 100 km, nhưng sau khi thực hiện các biện pháp đã tiến gần hơn đáng kể.

Các hạt và bụi muối, cùng hóa chất độc hại còn sót lại dưới đáy biển Aral không chỉ có ở vùng núi Tien Shan và Pamir mà còn vượt xa biên giới khu vực của chúng ta. Để loại bỏ các chất có hại, các quốc gia trong vùng biển Aral đang tích cực tham gia vào các biện pháp cải thiện thực vật và trồng các thảm thực vật.

Nhưng việc trồng cây ở đáy hồ chứa cũ có hiệu quả không? Hiện trạng của các hệ sinh thái là gì? Như chúng ta đã biết, do mực nước ở mức thấp liên tục trong nhiều năm nên dòng chảy dọc sông Syr Darya đã giảm và lượng nước ở biển Bắc Aral cũng giảm từ mức tối đa 27 km khối xuống còn 20 km khối. Việc đánh bắt cá đã giảm và điều này có tác động tiêu cực đến việc làm của người dân địa phương. Tỷ lệ mắc bệnh của người dân đang gia tăng trở lại do sa mạc hóa và chất lượng nước suy giảm.

Biển Aral co lại đã ảnh hưởng đến sinh kế của người dân địa phương. Ảnh do Đại sứ quán Kazakhstan cung cấp

Liệu thảm kịch có tái diễn? Tâm trạng và những kế hoạch tương lai của người dân địa phương là gì? Có rất nhiều câu hỏi và chúng đều có mối liên hệ với nhau.

Tôi tin rằng chúng ta cần nghiên cứu đầy đủ các vấn đề và công việc đang diễn ra để cập nhật cũng như cố gắng giải quyết những vấn đề này sớm nhất có thể và hiệu quả hơn.

Trong Chương trình lưu vực biển Aral-4 (ASBP-4) mà tôi đã đề cập trước đó, định hướng về môi trường được nhấn mạnh như một lĩnh vực chính riêng biệt, bao gồm 12 dự án được đề xuất.

Tôi muốn lưu ý rằng các hành động chung đang được dự kiến thực hiện nhằm thích ứng với biến đổi khí hậu, bao gồm các biện pháp nhằm thích ứng với các lĩnh vực dễ bị tổn thương nhất: nước và nông nghiệp, nước uống, năng lượng, đa dạng sinh học, rừng, đồng cỏ và hệ sinh thái núi. Dự kiến, các bên sẽ xây dựng một kế hoạch hành động khu vực để thích ứng với biến đổi khí hậu và nhờ sự hỗ trợ của Chương trình Hợp tác Quốc tế Đức GIZ “Trung Á Xanh”, năm quốc gia của chúng ta đã xây dựng và thông qua Chiến lược Thích ứng Khu vực với Biến đổi khí hậu ở Trung Á.

Điều này cũng phổ biến các phương pháp thực hành nông nghiệp thích ứng với khí hậu tốt nhất. Chúng ta sẽ phải phát triển một chương trình khu vực để bảo vệ tài nguyên sinh học ở Trung Á, thực hiện các biện pháp bảo tồn và phục hồi hệ sinh thái ở lưu vực các con sông chính của chúng ta – sông Amudarya và Syrdarya, đồng thời tiếp tục trồng rừng có hệ thống ở khu vực Priaralye và ở đáy biển Aral khô cạn.

Các dự án môi trường sau đây sẽ giúp phát triển hệ thống giám sát hiện trạng môi trường và tài nguyên nước ở khu vực Priaralye và dưới đáy biển khô cạn; phát triển các sáng kiến và công nghệ môi trường ở khu vực Priaralye.

Tôi coi dự án “Nâng cao chất lượng nước sông, hồ chứa theo tiêu chuẩn quốc tế, loại bỏ và ngăn ngừa ô nhiễm, trong đó có chất thải công nghiệp” là rất quan trọng. Kazakhstan và các quốc gia khác đang nỗ lực tham gia Nghị định thư về Nước và Sức khỏe trong Công ước Bảo vệ và Sử dụng các nguồn nước xuyên biên giới và các hồ quốc tế mà Uzbekistan gần đây cũng đã tham gia.

Biển Aral từng là hồ nước lớn thứ tư thế giới. Ảnh do Đại sứ quán Kazakhstan cung cấp

Giảm thiểu rủi ro thiên tai liên quan đến lũ lụt, lũ bùn và hạn hán ở lưu vực biển Aral, nghiên cứu hiện trạng sông băng ở thượng nguồn các con sông xuyên biên giới, phát triển hành lang sinh thái xuyên biên giới, mạng lưới khu vực các khu vực tự nhiên được bảo vệ đặc biệt để bảo tồn đa dạng sinh học. Và đây mới chỉ là một phần danh sách những dự án mà chúng tôi phải cam kết sẽ thúc đẩy trong thời gian làm chủ tịch IFAS.

Khi nhắc tới những sáng kiến mới Kazakhstan sẽ thực hiện trên cương vị Chủ tịch IFAS, thì đó chính là việc tạo ra một cơ chế hợp tác khu vực lâu dài và bền vững để sử dụng hiệu quả các nguồn tài nguyên nước và năng lượng ở Trung Á, đảm bảo lợi ích của tất cả các nước trong khu vực trong lĩnh vực thủy lợi, thủy điện và sinh thái.

Để triển khai một hệ thống tự động thống nhất để tính toán, giám sát, quản lý và phân phối tài nguyên nước ở lưu vực biển Aral cần hệ thống hóa các bước thực hiện. Tại cuộc họp của Hội đồng Nguyên thủ các Quốc gia sáng lập IFAS được tổ chức vào ngày 15/9/2023 ở Dushanbe, Tổng thống Cộng hòa Kazakhstan Kassym-Jomart Tokayev đã kêu gọi các bên bắt đầu thực hiện các sáng kiến này.

Tăng cường hợp tác khu vực với các đối tác phát triển quốc tế, các tổ chức cơ cấu của Liên hợp quốc, các tổ chức tài chính và cộng đồng các nhà tài trợ đóng vai trò quan trọng. Cần tăng cường các hoạt động trong khuôn khổ các công ước, kế hoạch hành động, tuyên ngôn và tuyên bố chung về môi trường quốc tế được chấp nhận rộng rãi.

Trong giai đoạn 2024-2026, Kazakhstan sẽ thực hiện các biện pháp để thực hiện các hướng dẫn và thỏa thuận mà các Nguyên thủ quốc gia đã đạt được tại Hội nghị thượng đỉnh IFAS ngày 15/9/2023 tại Dushanbe, cũng như các thỏa thuận và cam kết đã ký kết trước đó, nhằm đảm bảo tính nhất quán của các hoạt động của các nước trong khu vực Trung Á nhằm đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững toàn cầu và định vị khu vực này như một khu vực duy nhất.

Trân trọng”.