Ngư dân Việt Nam nên kiện Trung Quốc thế nào?

Hành động Trung Quốc dùng tàu lớn đâm trực diện, phá hỏng, nhấn chìm tàu cá cùng toàn bộ ngư dân Việt Nam không chỉ là hành động cực kỳ nguy hiểm đến tính mạng con người nói chung và ngư dân Việt Nam nói riêng. Nó còn cực kỳ nguy hiểm vì cho thấy Trung Quốc đã bắt đầu ngang ngược coi thường các nguyên tắc ứng xử quốc tế, không tuân thủ các nghĩa vụ mà họ trong tư cách là một nước thành viên Liên Hiệp quốc, một nước đã ký Công ước Luật biển của Liên Hiệp quốc phải thực hiện.

Tuy vậy, điều quan trọng nhất, cấp bách nhất lúc này là phải đảm bảo an toàn tính mạng, phương tiện cho ngư dân đánh bắt tại vùng biển mà Trung Quốc có thể xuất hiện quấy phá

Với chủ trương để cho bà Huỳnh Thị Như Hoa, chủ tàu cá bị phá hỏng, kiện Trung Quốc tại một Tòa án Việt Nam (Tòa án Nhân dân Đà nẵng), Việt Nam có thể đã tự tước đi cơ hội của ngư dân Việt Nam khởi kiện Trung Quốc tại Tòa án Luật biển quốc tế (ITCLOS) để được bảo vệ một cách tốt nhất, lâu dài nhất.

PV Takeshi Mine của Nhật Bản quay lại hình ảnh cuối cùng mà bà Huỳnh Thị Như Hoa chụp được về con tàu ĐNa 90152 khi đang kéo về Đà Nẵng (Ảnh: HC)

Về lý thuyết, bà Hoa có thể kiện tại một Tòa án có thẩm quyền của Việt Nam, Tòa án Đà nẵng chẳng hạn, theo thủ tục hình sự và cả dân sự. Vì nơi xẩy ra hành vi hủy hoại tài sản nằm trong vùng đặc quyền kinh tế biển mà Việt Nam có chủ quyền và toàn quyền tài phán.

Khó khăn

Để vừa khẳng định hành vi phá hoại tài sản, vừa buộc Trung Quốc bồi thường thiệt hại, trước tiên bà Hoa phải làm đơn tố cáo yêu cầu Cơ quan điều tra khởi tố vụ án.

Thủ tục tố tụng hình sự sẽ được tiếp tục khi cơ quan điều tra xác định được có dấu hiệu phạm tội và người thực hiện hành vi phạm tội là ai.

Hàng loạt khó khăn xuất hiện trong quá trình điều tra, đặc biệt là xác định thủ phạm, sẽ khiến việc khởi tố bị can và đưa ra xét xử rất dễ trở thành bất khả thi.

Nếu chỉ muốn bồi thường thiệt hại, bà Hoa có thể trực tiếp khởi kiện Trung Quốc tại Tòa án Đà nẵng theo thủ tục dân sự. Thủ tục này cũng vấp phải những trở ngại lớn, trong đó có việc xác định bị đơn là ai?

Dù thắng kiện, bà Hoa cũng rất khó nhận được tiền bồi thường. Việc thi hành án, kể cả ở Việt Nam, là rất khó khăn. Về lý thuyết, cơ quan thi hành án Việt Nam có quyền phong tỏa tài sản của Nhà nước Trung Quốc tại Việt Nam để buộc họ phải trả tiền bồi thường cho bà Hoa.

Nhưng hậu quả chính trị, ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc do sự phong tỏa này gây ra sẽ lớn hơn, nghiêm trọng hơn rất nhiều so với số tiền cần thi hành án, khiến không cơ quan nào dám cho phép thi hành án cả.

Tuy nhiên điều đặc biệt nguy hiểm ở đây lại là:

a) nếu bản án có hiệu lực của một Tòa án Việt Nam (Tòa Đà nẵng cho đơn kiện của bà Hoa, chẳng hạn) đã có thể tuyên buộc Trung Quốc phải bồi thường được, thì toàn bộ các trường hợp ngư dân Việt Nam bị Trung Quốc làm thiệt hại trong tương lai đều bắt buộc phải do Tòa án có thẩm quyền của Việt Nam xét xử;

b) Tương tự, một sơ hở khi dùng từ ngữ trong bản án của một Tòa án Việt Nam có thẩm quyền, cũng có thể loại trừ quyền khởi kiện của ngư dân Việt Nam tại Tòa án luật biển quốc tế.

Tất nhiên bà Hoa cũng có thể khởi kiện Trung Quốc tại Tòa án luật biển quốc tế yêu cầu Trung Quốc bồi thường thiệt hại và thực hiện các yêu cầu khác của bà.

Nhưng phải nhấn mạnh rằng phán quyết của Tòa án luật biển quốc tế chỉ có hiệu lực và giá trị đối với bà Hoa chứ không phải cho tất cả ngư dân Việt Nam.

Yêu cầu khởi kiện của bà Hoa là yêu cầu của một ngư dân bị Trung Quốc phá hoại tài sản, cản trở mình đánh bắt hải sản.

Mục đích của bà Hoa do đó cũng khác với mục đích khởi kiện của ngư dân Việt Nam muốn được đảm bảo tự do đánh bắt trên vùng biển mà họ được quyền đánh bắt; muốn được bảo đảm an toàn tính mạng và tài sản khi hành nghề đánh bắt hải sản.

Tàu ĐNa 90152 TS bị tàu Trung Quốc đâm chí mạng.

Phán quyết của Tòa án biển quốc tế chỉ có hiệu lực đối với nguyên đơn là bà Hoa, nên cũng không buộc được Trung Quốc phải bảo đàm tự do đánh bắt, bảo đảm an toàn cho ngư dân Việt Nam.

Ba hướng đi

Để bảo vệ ngư dân lâu dài và toàn diện, có ba hướng khởi kiện – đều khả thi cả – tại Tòa án luật biển quốc tế:

Ngư dân khởi kiện thông qua đại diện của mình là Hiệp hội nghề cá Đà nẵng, nếu không bị bản án vụ bà Hoa cản trở, và Hiệp hội được sự cho phép của đảng, Nhà nước;

Nhà nước khởi kiện yêu cầu tòa này ra phán quyết xác định (declaratory judgement) việc Trung Quốc dùng tàu đâm tàu Việt Nam, phá hoại phương tiện đánh bắt của ngư dân Việt Nam là hành vi sử dụng vũ lực;

Kết hợp một cách khéo léo cả hai hình thức khởi kiện trên.

Thủ tục khởi kiện, tố tụng xét xử tại Tòa án luật biển quốc tế đặc biệt phức tạp. Hơn nữa, các thủ tục này hoàn toàn xa lạ và khác với thủ tục tố tụng tại Việt Nam. Ngay cả việc thu thập chứng cứ, chuẩn bị hồ sơ cũng theo các chuẩn mực không giống như Việt Nam vẫn quen thuộc.

Trong hầu hết các giai đoạn của quá trình khởi kiện như: chuẩn bị hồ sơ khởi kiện; tố tụng văn bản; tố tụng công khai, đều có những trở ngại và ẩn chứa nguy hiểm có thể dẫn đến thất bại. Muốn thắng kiện, phía Việt Nam chắc chắn phải được một công ty luật nước ngoài chuyên về Luật biển quốc tế tư vấn và đại diện trước Tòa án luật biển quốc tế.

Ngay cả khi có nhiều khó khăn, trở ngại như thế, ngư dân Việt Nam cũng nên nộp đơn kiện lên Tòa án luật biển quốc tế. Vì ngay từ khi Tòa án quốc tế này nhận đơn khởi kiện, ngư dân ta đã được bảo đảm an toàn rồi.

Kể từ thời điểm đơn kiện được thụ lý, Trung Quốc có nghĩa vụ không được tiếp tục thực hiện những hành động làm hiện trạng trở nên nghiêm trọng hơn. Nghĩa là không được tiếp tục phá hoại phương tiện, cản trở ngư dân ta đánh cá nữa.

Nếu Trung Quốc vẫn làm, nguyên đơn (Hiệp hội nghề cá) có quyền yêu cầu Tòa án luật biển quốc tế quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời buộc Trung Quốc hoặc phải rút tàu ra khỏi vùng biển có ngư dân Việt Nam đánh bắt, hoặc phải bảo đảm các tàu của Trung Quốc giữ một khoảng cách an toàn xác định đủ để các tàu ngư dân Việt Nam an tâm đánh bắt.

Thiệt hại cụ thể của bà Hoa và của những ngư dân khác (nếu có) sẽ được tính đến trong đơn khởi kiện của Hiệp hội, hoặc trong khi đàm phán giải quyết tranh chấp giữa Việt Nam và Trung Quốc sau khi Tòa án luật biển quốc tế ra phán quyết (declaratory judgement) có lợi cho đơn kiện của Việt Nam.

TS. Nguyễn Vân Nam (Nhà luât học tại Đai hoc Humboldt, CHLB Đưc)

(Bai viêt thê hiên văn phong và quan điêm riêng cua tác giả)

Theo NTD