Mỗi năm khiến 34.000 người mắc bệnh ung thư, WHO xếp hạng đây là loại thực phẩm gây ung thư nhóm 1 và thường có mặt trong mâm cơm các gia đình

Theo dõi VGT trên

Khi nhắc đến tác nhân gây ung thư, nhiều người sẽ nghĩ ngay đến rượu, thuốc lá mà ít khi nhớ rằng các loại thịt chế biến sẵn cũng có thể gia tăng nguy cơ mắc bệnh ung thư.

Vào năm 2015, Tổ chức Y tế Thế giới đã thống kê rằng mỗi năm có khoảng 34.000 ca tử vong do ung thư trên toàn thế giới vì tiêu thụ các sản phẩm thịt chế biến sẵn trong chế độ ăn uống.

Cơ quan Nghiên cứu Ung thư Quốc tế (IARC) thuộc WHO đã phân loại thịt chế biến sẵn vào nhóm 1, cùng nhóm với thuốc lá và bụi khói công nghiệp. Như vậy nghĩa là đã có đầy đủ bằng chứng về việc loại thực phẩm này có khả năng gây ung thư cho con người.

Mỗi năm khiến 34.000 người mắc bệnh ung thư, WHO xếp hạng đây là loại thực phẩm gây ung thư nhóm 1 và thường có mặt trong mâm cơm các gia đình - Hình 1

Thịt chế biến sẵn bao gồm giăm bông, thịt xông khói, xúc xích… và tất cả các loại thịt khác đã bị biến đổi thông qua quá trình ướp muối, sấy khô, lên men, xông khói.

Nghiên cứu của IARC cho thấy mỗi người tiêu thụ 50g thịt chế biến sẵn hàng ngày thì nguy cơ ung thư đại trực tràng sẽ tăng lên khoảng 18%.

Nguyên nhân khiến việc ăn nhiều thịt chế biến sẵn gây ung thư là bởi chúng chứa nhiều nitrit. Trong cơ thể, nitrit sẽ phản ứng với các amin bậc hai trong protein để chuyển hóa thành nitrosamine. Ăn nhiều nitrosamine có nguy cơ bị ung thư thực quản, ung thư dạ dày, ung thư gan và ung thư đại trực tràng.

Vậy ăn thịt đỏ có an toàn hơn không?

Theo WHO, thịt đỏ là tất cả các loại thịt cơ bắp của động vật có vú, bao gồm thịt bò, thịt bê, thịt lợn, thịt cừu và thịt dê. Thịt đỏ đặc trưng bởi sợi cơ dày và hàm lượng chất béo cao. Nó rất giàu protein, vitamin (B1, B2, A, D) và cũng giàu khoáng chất như sắt và kẽm.

Video đang HOT

Mỗi năm khiến 34.000 người mắc bệnh ung thư, WHO xếp hạng đây là loại thực phẩm gây ung thư nhóm 1 và thường có mặt trong mâm cơm các gia đình - Hình 2

Tuy nhiên, IARC đã phân loại thịt đỏ vào Nhóm 2A tức là có thể gây ung thư ở người. Lý do bởi thịt đỏ chứa nhiều axit béo bão hòa. Việc hấp thụ quá nhiều axit béo bão hòa sẽ làm tăng cholesterol lipoprotein tỷ trọng thấp (cholesterol xấu) và tăng nguy cơ béo phì và bệnh tim mạch, ung thư.

Axit béo bão hòa có hàm lượng cao nhất trong thịt lợn, tiếp theo là thịt cừu và thấp nhất là thịt bò. IARC báo cáo rằng ăn thịt đỏ có thể gây ung thư đại trực tràng, ngoài ra nó cũng liên quan đến ung thư tuyến tụy và ung thư tuyến tiền liệt .

Các nghiên cứu cũng phát hiện ra rằng trong thịt đỏ và các sản phẩm từ sữa có chứa một loại đường Neu5Gc, khi Neu5Gc được cơ thể hấp thụ, hệ thống miễn dịch của cơ thể sẽ liên tục sản sinh ra kháng thể và cơ thể sẽ có phản ứng viêm. Nếu chúng ta ăn nhiều thịt đỏ hàng ngày, tình trạng viêm nhiễm liên tục có nguy cơ hình thành các khối u.

Hàm lượng Neu5Gc trong các loại thịt đỏ là khác nhau, nhưng hàm lượng Neu5Gc trong nội tạng động vật là cao nhất nên bộ phận này nên được hạn chế ăn.

Mặc dù hiện nay chưa có bằng chứng rõ ràng cho thấy ăn thịt đỏ chắc chắn sẽ gây ung thư, nhưng chúng ta không nên ăn nhiều thịt đỏ vì chúng chắc chắn làm tăng nguy cơ tử vong do bệnh tim, tiểu đường.

Để phòng tránh ung thư, vậy chúng ta nên ăn loại thịt nào?

Thay vì ăn nhiều 2 loại thịt trên, thịt trắng là loại thịt được các chuyên gia khuyên dùng để thay thế. Thịt trắng bao gồm thịt gà, vịt, ngỗng và các loại gia cầm khác, cũng như cá, động vật giáp xác và động vật có vỏ, có màu trắng. Thịt trắng có đặc điểm là xơ cơ mịn, hàm lượng chất béo thấp và hàm lượng axit béo không bão hòa cao. Thịt trắng giàu protein hơn thịt đỏ. Một số cá biển sâu và thịt động vật có vỏ cũng có các chất dinh dưỡng như EPA và DHA, những chất này không có trong thịt đỏ.

Mỗi năm khiến 34.000 người mắc bệnh ung thư, WHO xếp hạng đây là loại thực phẩm gây ung thư nhóm 1 và thường có mặt trong mâm cơm các gia đình - Hình 3

Người ta thường tin rằng ăn thịt trắng tốt hơn ăn thịt đỏ, và ăn cá tốt hơn ăn thịt gia cầm. Tuy nhiên, cái gì ăn nhiều cũng không tốt. Theo “Hướng dẫn chế độ ăn uống của cư dân Trung Quốc 2016″, lượng thịt gia cầm và hải sản ăn vào hàng ngày nên được kiểm soát ở mức 40-75g/ngày đối với người lớn.

3 món ăn sáng người Việt thích mà tế bào ung thư cũng "mê", càng ăn cái chết càng đến gần

Các chuyên gia khuyên bạn nên tránh sử dụng 3 món ăn dưới đây vào buổi sáng bởi chúng sẽ khiến cho các mầm mống ung thư trong cơ thể phát triển mạnh mẽ.

- Các sản phẩm thịt chế biến: Chất gây ung thư loại 1

3 món ăn sáng người Việt thích mà tế bào ung thư cũng mê, càng ăn cái chết càng đến gần - Hình 1

Với hương vị thơm ngon, tiện lợi nên những sản phẩm chế biến từ thịt như xúc xích, thịt xông khói, giăm bông, thịt hộp,... được ưa chuộng vào buổi sáng.

Theo đó, khi bạn mở danh sách thành phần của các sản phẩm thịt như xúc xích, thịt xông khói, giăm bông,... thường sẽ có dòng chữ "natri nitrit". Đây là một loại nitrit, chức năng chính là làm cho thịt chín mềm, đồng thời kéo dài thời gian bảo quản. Bản thân nitrit không gây ung thư, nhưng sau khi phản ứng với protein của thịt sẽ tạo ra hợp chất nitrosamine gây ung thư.

Năm 2016, Tổ chức Y tế Thế giới đã phân loại thịt chế biến là chất gây ung thư loại 1, nghĩa là có bằng chứng rõ ràng chứng minh nó gây ung thư.

Chưa dừng lại ở đó, thịt chế biến sẵn có nhiều chất béo hơn thịt thông thường, có thể làm tăng lượng cholesterol xấu và tăng nguy cơ đột quỵ. Chính vì thế hãy hạn chế ăn thịt chế biến.

- Đồ chiên: Chất gây ung thư 2A

3 món ăn sáng người Việt thích mà tế bào ung thư cũng mê, càng ăn cái chết càng đến gần - Hình 2

Bánh rán thơm ngon, bánh xèo thơm lừng, cánh gà rán, quẩy chiên... đây là những món ăn sáng yêu thích của nhiều người. Song bạn có biết rằng, đồ chiên rán được xếp vào loại chất gây ung thư loại 2A. Chất gây ung thư loại 2A có nghĩa là nó có khả năng liên quan đến ung thư.

Thực phẩm chiên ở nhiệt độ cao không chỉ làm vitamin và các chất dinh dưỡng khác bị phá hủy mà protein và chất béo cũng dễ bị biến tính ở nhiệt độ cao, có thể sinh ra các chất gây ung thư như benzopyrene và các amin dị vòng

- Dưa chua: Chất gây ung thư 2A

3 món ăn sáng người Việt thích mà tế bào ung thư cũng mê, càng ăn cái chết càng đến gần - Hình 3

Cháo ăn kèm với dưa chua là món ăn sáng ưa thích của không ít người, đặc biệt là những người trung niên. Tuy nhiên, đây không phải là bữa ăn sáng lành mạnh.

Cơ quan Quốc tế về Nghiên cứu Ung thư của Tổ chức Y tế Thế giới đã liệt kê các loại thực phẩm được ngâm muối mặn vào danh sách các chất có thể gây ung thư - chất gây ung thư 2A.

Theo đó, cách sản phẩm muối chua có chứa nhiều nitrit, mặc dù bản thân nitrit không gây ung thư nhưng khi đi vào cơ thể sẽ kết hợp với các sản phẩm phân giải protein trong dạ dày tạo thành nitrosamine gây ung thư.

Bữa sáng như thế nào để đảm bảo tiêu chí tránh bệnh tật?

Theo các chuyên gia dinh dưỡng, một bữa ăn sáng lành mạnh là một bữa ăn giàu cacbon hydrate phức hợp (đường đa) có trong các loại ngũ cốc: gạo, mì, ngô, khoai củ.., cung cấp đủ protein, vitamin và khoáng chất, có nghĩa là vẫn phải đủ 4 nhóm thực phẩm: chất bột đường, chất đạm, chất béo, vitamin và khoáng chất.

Cùng với đó, bạn không nên ăn sáng quá sớm hoặc quá muộn, tốt nhất là từ 7-8h. Bữa ăn sáng nên cách thời gian thức dậy khoảng 30 phút. Trước khi ăn nên uống một cốc nước lọc ấm để kích hoạt lại hệ tiêu hóa cũng như thanh lọc cơ thể.

Bạn thấy bài viết này có hữu ích không?
Có;
Không

Tin liên quan

Tiêu điểm

CSGT dùng xe đặc chủng kịp thời đưa bé trai 2 tháng tuổi đi cấp cứuCSGT dùng xe đặc chủng kịp thời đưa bé trai 2 tháng tuổi đi cấp cứu
07:34:22 18/12/2024
Viêm não tự miễn lại do khối u buồng trứngViêm não tự miễn lại do khối u buồng trứng
20:54:07 16/12/2024
Giảm cholesterol nhờ ăn nho thường xuyênGiảm cholesterol nhờ ăn nho thường xuyên
15:48:35 17/12/2024
Cô gái co giật, la hét liên tục, nguyên nhân ẩn giấu từ khối u buồng trứngCô gái co giật, la hét liên tục, nguyên nhân ẩn giấu từ khối u buồng trứng
18:12:59 16/12/2024
Phát hiện mới về lợi ích của cà phê với đường ruộtPhát hiện mới về lợi ích của cà phê với đường ruột
08:53:16 17/12/2024
Ung thư đại trực tràng gia tăng ở người dưới 50 tuổiUng thư đại trực tràng gia tăng ở người dưới 50 tuổi
05:43:27 18/12/2024
Chớ dại hâm lại 3 loại đồ ăn này, nguy cơ rước độc vào ngườiChớ dại hâm lại 3 loại đồ ăn này, nguy cơ rước độc vào người
10:02:29 18/12/2024
Rau "cứu đói" ở quê, lên phố thành báu vật "hái ra tiền"Rau "cứu đói" ở quê, lên phố thành báu vật "hái ra tiền"
19:31:16 16/12/2024

Tin đang nóng

4 người sống "phông bạt" ồn ào nhất Việt Nam năm 2024, top 1 đang cố tẩy trắng4 người sống "phông bạt" ồn ào nhất Việt Nam năm 2024, top 1 đang cố tẩy trắng
10:04:39 18/12/2024
Mẹ chết lặng khi xem video con trai 1 tháng tuổi bị giúp việc quăng némMẹ chết lặng khi xem video con trai 1 tháng tuổi bị giúp việc quăng ném
09:58:01 18/12/2024
1 tuần sau khi mẹ vợ qua đời, vợ liền đưa cho tôi tờ đơn ly hôn, tôi hoảng hốt níu kéo nhưng vợ phũ phàng nói: "Không cần"1 tuần sau khi mẹ vợ qua đời, vợ liền đưa cho tôi tờ đơn ly hôn, tôi hoảng hốt níu kéo nhưng vợ phũ phàng nói: "Không cần"
08:24:27 18/12/2024
Chi nghìn USD đến Việt Nam, khách Tây ngồi rửa bát, tự nhóm bếp củi nấu cơmChi nghìn USD đến Việt Nam, khách Tây ngồi rửa bát, tự nhóm bếp củi nấu cơm
06:56:55 18/12/2024
Hyun Bin cúi mặt, cố nín nhịn 1 điều khi nghe tới tình đầu của Son Ye JinHyun Bin cúi mặt, cố nín nhịn 1 điều khi nghe tới tình đầu của Son Ye Jin
07:46:01 18/12/2024
Chồng giấu tôi bí mật đau lòng, 10 năm bên nhau trở thành vô nghĩaChồng giấu tôi bí mật đau lòng, 10 năm bên nhau trở thành vô nghĩa
07:03:41 18/12/2024
Sao Việt 18/12: Trấn Thành gặp gỡ 2 Hoa hậu nổi tiếng, Bảo Anh bình yên bên conSao Việt 18/12: Trấn Thành gặp gỡ 2 Hoa hậu nổi tiếng, Bảo Anh bình yên bên con
08:02:49 18/12/2024
Một mỹ nhân showbiz sở hữu biệt thự 1.100 tỷ đồng, 15 tuổi được tặng chuyên cơ riêng: Gia thế hiển hách khiến ai cũng kiêng nểMột mỹ nhân showbiz sở hữu biệt thự 1.100 tỷ đồng, 15 tuổi được tặng chuyên cơ riêng: Gia thế hiển hách khiến ai cũng kiêng nể
07:49:47 18/12/2024

Tin mới nhất

Dấu hiệu cơ thể thiếu Omega-3

Dấu hiệu cơ thể thiếu Omega-3

12:04:50 18/12/2024
Omega-3 không chỉ tốt cho da, giúp ngủ ngon hơn, giúp trí não phát triển mà còn tác dụng giảm nguy cơ mắc bệnh ung thư, giảm mỡ máu trong gan. Việc bổ sung Omega-3 cho cơ thể là cần thiết.
5 thói quen cần tránh trong mùa lạnh để không hại xương khớp

5 thói quen cần tránh trong mùa lạnh để không hại xương khớp

11:42:35 18/12/2024
Để đảm bảo hệ thống xương khớp khỏe mạnh trong mùa Đông và dự phòng những bệnh lý xương khớp, chúng ta nên tránh một số thói quen.
4 món canh rất tốt cho người bệnh tiểu đường

4 món canh rất tốt cho người bệnh tiểu đường

11:12:35 18/12/2024
Đái tháo đường (tiểu đường) là bệnh rối loạn chuyển hóa không đồng nhất, đặc trưng bởi tình trạng tăng đường huyết. Việc lựa chọn thực phẩm đóng vai trò quan trọng trong kiểm soát đường huyết, vì vậy người bệnh cần tìm hiểu kỹ trước khi...
Bệnh nhiệt đới bị lãng quên?

Bệnh nhiệt đới bị lãng quên?

10:00:59 18/12/2024
Hiện 19/54 quốc gia châu Phi ghi nhận bệnh đậu mùa khỉ. Trung Phi, nơi chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của dịch bệnh, chiếm 85,7% số ca bệnh và 99,5% số ca tử vong toàn châu lục.
Sự nguy hiểm của hút thuốc lá thụ động

Sự nguy hiểm của hút thuốc lá thụ động

09:25:11 18/12/2024
Kết quả này cho thấy ý thức tuân thủ quy định cấm hút thuốc trong cộng đồng đã có chuyển biến tích cực, đây cũng là một trong những kết quả bền vững trong công tác phòng, chống tác hại của thuốc lá tại nước ta.
7 chiến lược giữ sức khỏe vào mùa đông, ai cũng cần

7 chiến lược giữ sức khỏe vào mùa đông, ai cũng cần

09:22:39 18/12/2024
Để khiến bản thân muốn uống nước, hãy mua một chai nước đẹp và thêm vài miếng chanh. Vào những ngày lạnh, hãy bổ sung nước bằng cách nhấm nháp nước hầm xương và trà thảo mộc.
Cách giảm triệu chứng bệnh cúm không dùng thuốc cho phụ nữ mang thai

Cách giảm triệu chứng bệnh cúm không dùng thuốc cho phụ nữ mang thai

09:20:12 18/12/2024
Do đó, khi thai phụ có những triệu chứng nghi ngờ mắc cúm cần đi khám ngay để được bác sĩ hướng dẫn chăm sóc điều trị cụ thể, không được tự ý dùng thuốc tránh gây hại cho cả mẹ và thai nhi.
Vaccine ung thư có giúp ngăn mắc bệnh?

Vaccine ung thư có giúp ngăn mắc bệnh?

09:08:11 18/12/2024
Công nghệ mRNA được ưa chuộng trong lĩnh vực ung thư học và nhiều nước cũng đang trong quá trình nghiên cứu vaccine ung thư dựa trên công nghệ này.
Polyp dạ dày có nguy hiểm không?

Polyp dạ dày có nguy hiểm không?

09:06:11 18/12/2024
Tùy theo người bệnh bị mắc loại polyp nào mà mức độ nguy hiểm sẽ khác nhau. Điều này phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó tùy thuộc vào loại polyp.
7 lý do nên bổ sung quả bơ vào bữa sáng

7 lý do nên bổ sung quả bơ vào bữa sáng

09:00:16 18/12/2024
Quả bơ chứa chất chống oxy hóa, bao gồm vitamin C và E và các hợp chất như phytosterol và polyphenol, giúp giảm viêm trong cơ thể. Viêm mãn tính liên quan đến nhiều vấn đề sức khỏe, bao gồm viêm khớp, bệnh tim và rối loạn chuyển hóa.
Rối loạn đông máu do bị rắn cắn

Rối loạn đông máu do bị rắn cắn

08:53:33 18/12/2024
Ngay khi tiếp nhận người bệnh, các bác sĩ đã tiến hành điều trị theo phác đồ chống độc đặc hiệu bằng huyết thanh kháng nọc rắn lục. Hiện tại, sức khỏe người bệnh ổn định, kết quả xét nghiệm máu trở về chỉ số bình thường.
Súp lơ - thuốc bổ rẻ tiền giúp khỏe thận mạnh gân cốt

Súp lơ - thuốc bổ rẻ tiền giúp khỏe thận mạnh gân cốt

08:45:47 18/12/2024
Súp lơ không chỉ là loại rau ăn ngon nhiều dinh dưỡng mà còn được sử dụng chữa một số chứng bệnh như cơ thể suy nhược, người mắc các bệnh tiêu hóa về ăn kém, chán ăn.

Có thể bạn quan tâm

Mẹ ác ma, cha thiên sứ - Tập 11: Bé Trâm Anh bị dọa bắt cóc

Mẹ ác ma, cha thiên sứ - Tập 11: Bé Trâm Anh bị dọa bắt cóc

Phim việt

12:53:41 18/12/2024
Vì Công - em trai của Thắng đang trốn nợ ở nhà chị gái nên nhóm xã hội đen dọa bắt cóc bé Trâm Anh để buộc phải đưa bọn chúng gặp Công.
Mỹ nam ngông cuồng nhất Trung Quốc đang bị "tế" khắp MXH, chồng quốc dân hoen ố danh tiếng vì "ảo tưởng sức mạnh": Chuyện gì đây?

Mỹ nam ngông cuồng nhất Trung Quốc đang bị "tế" khắp MXH, chồng quốc dân hoen ố danh tiếng vì "ảo tưởng sức mạnh": Chuyện gì đây?

Hậu trường phim

12:48:10 18/12/2024
Vương Hạc Đệ bị chê bai khắp cõi mạng, thậm chí ở nền tảng Weibo, có tới 12 hot search mỉa mai nam diễn viên, hình ảnh của anh đang trở nên hoen ố.
Gội đầu bằng chanh có tốt không?

Gội đầu bằng chanh có tốt không?

Làm đẹp

12:38:53 18/12/2024
Những người có da đầu nhạy cảm, bị eczema, vảy nến, hoặc các vấn đề về da đầu nên tránh sử dụng chanh, vì tính axit của chanh có thể gây kích ứng hoặc làm trầm trọng thêm tình trạng vốn có.
Mùa lạnh thêm nổi bật với vải xuyên thấu thời trang

Mùa lạnh thêm nổi bật với vải xuyên thấu thời trang

Thời trang

11:40:13 18/12/2024
Không chỉ gợi cảm, vải xuyên thấu mang nét đẹp mềm mại, lãng mạn, thích hợp với những bối cảnh tràn ngập hoa xuân và đặc biệt phù hợp khi được sử dụng làm phụ kiện hoặc cổ trang, Việt phục (các kiểu trang phục lễ hội).
Nhan sắc không thể tin nổi của Song Hye Kyo

Nhan sắc không thể tin nổi của Song Hye Kyo

Phim châu á

11:34:48 18/12/2024
Những ngày gần đây, những bức ảnh tiết lộ tạo hình mới nhất của Song Hye Kyo trong Black Nuns đang trở thành tâm điểm bàn tán của dư luận.
Quảng Nam xử lý kiên quyết "vàng tặc"

Quảng Nam xử lý kiên quyết "vàng tặc"

Pháp luật

11:32:52 18/12/2024
Vào thời điểm cuối năm, các đối tượng từ khắp nơi thường gia tăng tìm kiếm cơ hội trà trộn vào các khu vực rừng núi tại tỉnh Quảng Nam để đào đãi vàng trái phép.
Tâm huyết muốn theo đuổi sự nghiệp streamer, nam game thủ "miệt mài" vẫn 0 mắt, CĐM khuyên can hết lời

Tâm huyết muốn theo đuổi sự nghiệp streamer, nam game thủ "miệt mài" vẫn 0 mắt, CĐM khuyên can hết lời

Trắc nghiệm

11:28:10 18/12/2024
Tâm sự của anh chàng game thủ trên con đường trở thành streamer đang nhận được rất nhiều đóng góp từ phía cộng đồng mạng.
Rất mê chơi game nhưng vẫn kịp deadline, nam game thủ văn phòng hé lộ bí quyết

Rất mê chơi game nhưng vẫn kịp deadline, nam game thủ văn phòng hé lộ bí quyết

Mọt game

11:24:17 18/12/2024
Nam game thủ rất đam mê chơi game nhưng vẫn hoàn thành tốt công việc. Nam game thủ đam mê chơi game nhưng vẫn hoàn thành tốt công việc
Tư duy đỉnh cao: Tôi thật sự "choáng váng" trước "trí tuệ nhà bếp" của mẹ mình!

Tư duy đỉnh cao: Tôi thật sự "choáng váng" trước "trí tuệ nhà bếp" của mẹ mình!

Sáng tạo

11:17:20 18/12/2024
Những người phụ nữ trung niên, mà ví dụ điển hình là mẹ tôi. Bà có hàng chục năm kinh nghiệm làm bếp. Những mẹo làm bếp của bà rất đơn giản nhưng vô cùng hữu ích.
Thủ môn Lâm Tây khóa môi vợ bầu trên Porsche bạc tỷ, cuộc sống viên mãn khiến fan ao ước

Thủ môn Lâm Tây khóa môi vợ bầu trên Porsche bạc tỷ, cuộc sống viên mãn khiến fan ao ước

Sao thể thao

11:14:44 18/12/2024
Chiều 17/12, trên mạng xã hội, bà xã thủ môn Đặng Văn Lâm thu hút sự chú ý khi chia sẻ khoảnh khắc ngọt ngào cùng chồng trên xế hộp bạc tỷ.
Nhờ máy bay không người lái, chuyên gia phát hiện bí mật của Vạn Lý Trường Thành: 220 dấu vết lạ lộ diện

Nhờ máy bay không người lái, chuyên gia phát hiện bí mật của Vạn Lý Trường Thành: 220 dấu vết lạ lộ diện

Lạ vui

11:12:29 18/12/2024
Khám phá này không chỉ làm sáng tỏ bí ẩn về Vạn Lý Trường Thành mà còn cho thấy sự thông minh trong kiến trúc quân sự của người xưa.