Kỷ nguyên AI và cuộc tái cấu trúc việc làm toàn cầu

Trong thời đại công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI) có khả năng xử lý dữ liệu nhanh hơn hàng trăm lần một nhà toán học, trong khi robot ứng dụng AI dần con người làm những công việc phức tạp, nặng nhọc.

AI và robot rõ ràng giúp gia tăng đáng kể năng suất lao động và khả năng tiếp cận của con người với tri thức, nhưng nó đồng thời kéo theo nguy cơ khiến hàng triệu người mất việc.

AI suy nghĩ, robot làm việc

Một buổi sáng Chủ nhật, khi cầm trên tay tờ nhật báo quen thuộc, nhiếp ảnh gia 47 tuổi người Đức Oliver Fiegel, sống tại Munich (Đức), nhận thấy bức ảnh ở trang nhất trông khá kì lạ. Đó là ảnh một cậu bé chạy theo quả bóng lăn, nhưng những bông hoa dại trên thảm cỏ đang “trôi nổi” mà không có thân cây, một nửa cầu môn lưới nhòe nhoẹt, còn bàn tay cậu bé khá dị dạng.

Fiegel nhận ra đây không phải một bức ảnh do người chụp, nó là ảnh được trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra, theo báo Guardian. Những năm trước, ảnh bìa báo thường do Fiegel và đồng nghiệp chụp. Nhưng gần đây, ông hiếm khi được thuê. Ảnh bìa báo mà ông vừa xem là nguyên nhân: báo chí đang sử dụng ảnh AI để minh họa. Công việc ông đã dành nhiều năm học hỏi, bỏ nhiều tiền bạc mua thiết bị đang đứng trước nguy cơ bị phá hoại bởi sự ra đời của công cụ AI tạo ảnh rẻ và nhanh.

Fiegel coi bức ảnh AI là một sản phẩm tệ. Nhưng không phải ai cũng có con mắt chuyên nghiệp như thế. Gần 2 thập kỉ làm nghề, Fiegel thừa nhận ông rất khó kiếm sống chỉ ở lĩnh vực ảnh báo chí. Ông đang cân nhắc kiếm thêm thu nhập bằng cách mở một quán rượu vang. “Thật không dễ dàng chút nào bởi tôi đã nghĩ mình sẽ là một nghệ sĩ sáng tạo suốt cuộc đời”, Fiegel nói.

Sự ra đời của AI khiến hàng triệu người trước nguy cơ bị thay thế.

Câu chuyện của Fiegel đang trở thành vấn đề chung của hàng triệu người. Chỉ 5 năm trước, AI vẫn còn là khái niệm mơ hồ, thì nay, chúng đang len lỏi với tốc độ chóng mặt vào hầu hết các mặt đời sống. Từ khi các mô hình AI tạo sinh bùng nổ cách đây 2 năm, mô hình GPT-4 của OpenAI gây sửng sốt khi nó đạt điểm top 10 trong kì thi luật sư. AI chưa thể ra tòa biện hộ trong các vụ kiện, nhưng nó khiến các chuyên gia hỗ trợ-tư vấn pháp lý mất một lượng khách hàng. Và cũng từ khi ChatGPT xuất hiện, “đất diễn” của các content creator/content writer (nhà sáng tạo nội dung) bị thu hẹp. Các ứng dụng AI cũng thách thức công việc của nhiếp ảnh gia, nhà thiết kế, khi hầu hết người dùng Internet có thể tải hàng chục ứng dụng giúp thiết kế nội thất trong vòng vài phút qua vài bức ảnh với chi phí thấp. Với công việc của các nhân viên kế toán, AI đang cho thấy khả năng làm việc tốt hơn và hiếm khi mắc sai sót.

Sự bùng nổ của AI cũng khiến việc ứng dụng robot trở nên khả thi hơn, hiệu quả hơn và đa năng hơn. Tại hầu hết các thành phố lớn trên thế giới , những chiếc xe hơi hiện đại đều có khả năng tự lái ứng dụng AI, trong khi một số thành phố công nghệ như San Francisco (Mỹ) hay Thâm Quyến (Trung Quốc), những chiếc taxi hoặc xe giao nhận hàng hóa không người lái xuất hiện khắp nơi. Trong các nhà kho lớn hay xưởng lắp ráp ôtô, những công việc nặng nhọc và phức tạp giờ đây do robot ứng dụng AI đảm nhiệm. AI suy nghĩ, robot hành động. Với ông chủ các nhà máy, chúng giúp họ cải thiện công suất sản xuất. Nhưng với các công nhân và cánh tài xế, AI và robot đang thách thức kế sinh nhai của họ. AI vẫn mắc lỗi và robot chưa có đôi tay khéo léo của con người, nhưng chúng thích nghi rất nhanh.

Trong báo cáo tầm nhìn của công ty công nghệ Mechanize (được nhà khoa học trưởng của Google Jeff Dean tài trợ), AI và robot sẽ sớm mở ra “một nền kinh tế tự động hóa hoàn toàn”. Trong khi đó, tỷ phú Bill Gates đánh giá, AI “đang phát triển nhanh và không có giới hạn trên nào hết”. Gates tin rằng, sự phát triển AI mang lại các “phương pháp điều trị đột phá cho các căn bệnh chết người, các giải pháp sáng tạo cho biến đổi khí hậu và nền giáo dục chất lượng cao cho mọi người”, nhưng cảnh báo AI sẽ thay thế con người “trong hầu hết mọi thứ”, bao gồm giáo viên và bác sĩ.

Theo ước tích của Goldman Sachs được New York Times công bố, AI tạo sinh có thể “tự động hóa các công việc tương đương với 300 triệu việc làm toàn thời gian trên toàn cầu”. Một nghiên cứu của Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) năm ngoái, do mức độ ứng dụng nhanh hơn ở các nền kinh tế tiên tiến như Anh, Đức, Mỹ, khoảng 60% việc làm sẽ bị ảnh hưởng bởi AI. Số liệu từ Viện Tony Blair cũng chỉ ra riêng tại Anh, AI có thể thay thế 3 triệu việc làm trong khu vực tư nhân. “Mọi thứ có thể đặc biệt nghiêm trọng nếu các tác nhân AI tự động có khả năng hoàn thành nhiệm vụ dài hơn mà không cần sự giám sát của con người”, báo cáo nêu.

Những con robot AI xuất hiện đầy đường phố ở Trung Quốc.

Thích nghi để không bị thay thế

AI và robot chắc chắn không thể thay thế toàn bộ công việc trên trái đất. Ví dụ, nó sẽ không trở thành một ca sĩ nổi tiếng, một cầu thủ bóng đá hay một tổng thống trong tương lai. Nhưng đó là rất ít trong số hàng tỷ người trong độ tuổi lao động toàn cầu. Khi AI và robot thay thế hoàn toàn một nhóm người lao động nào đó, lựa chọn của họ lúc này là tìm kiếm một công việc mới. Trong các lĩnh vực đó, các chính phủ sẽ phải vào cuộc điều chỉnh định hướng giáo dục nghề nghiệp từ sớm và dự báo được xu hướng, tránh lãng phí nguồn nhân lực của xã hội . Nhiều nước đã bắt đầu hành động, Anh mới đây khẳng định AI cần trở thành “mạch máu” thúc đẩy kinh tế, nhưng cam kết có chính sách mạnh mẽ để bảo vệ người lao động trong các ngành công nghiệp sáng tạo trong bối cảnh họ đối mặt nguy cơ mất việc làm.

Với đa số mọi người, sự xuất hiện của AI và robot nhìn chung sẽ giúp họ làm tốt công việc hơn nếu họ thích nghi và tận dụng công nghệ. Karl Kerner, một biên dịch viên 64 tuổi tiếng Anh-Đức-Na Uy hơn 30 năm kinh nghiệm cho biết, kể từ khi các công cụ dịch thuật ra đời, khối lượng công việc ông được nhận giảm xuống. Chỉ sau vài năm, những thứ Kerner tích lũy qua nhiều thập kỉ về văn hóa và ngôn ngữ của các nước không còn mang lại giá trị như trước nữa. Tuy nhiên, Kerner không bỏ cuộc. Thay vì dịch từng câu như trước, ông đưa cả văn bản vào phần mềm dịch, sau đó vận dụng kiến thức để biên tập lỗi sai, qua đó rút ngắn thời gian làm việc. “Tôi không sợ công nghệ. Tôi thấy nó hấp dẫn theo cách riêng”, ông nói.

Alexander Calvey, một bác sĩ đa khoa làm việc tự do tại Surrey (Anh) tiết lộ với Guardian rằng, việc sử dụng công cụ AI để viết ghi chú đã giúp ông tiết kiệm thời gian và cải thiện chất lượng các bản ghi, bởi AI giúp phân loại, phân tích và tóm tắt rất tốt. “Khi đó, tôi có thể tập trung hơn vào bệnh nhân”, bác sĩ Calvey nói. Đối với nhà nghiên cứu toán-triết học Paul, 44 tuổi, tại trường đại học Stockholm, AI giúp ông tóm tắt tài liệu và đưa ra định hướng nghiên cứu. “Nó biết về mọi thứ, nó biết những thứ mà người khác đã làm để tôi có thể tìm ra những hướng đi sâu hơn”, ông chia sẻ.

Robot hình người biểu diễn tại Triển lãm công nghiệp ôtô quốc tế Thượng Hải (Trung Quốc) tháng 5/2025.

Theo New York Times, các công ty lớn cũng đang tìm cách sử dụng AI không chỉ để thay thế nguồn nhân lực, mà còn đào tạo nhân viên ứng dụng AI thành thạo. Tập đoàn kiểm toán khổng lồ PwC mới đây tiết lộ họ sẽ đầu tư một tỷ USD vào lĩnh AI tạo sinh, với hạng mục then chốt là đào tạo 65.000 nhân viên cách sử dụng AI. Khảo sát công bố đầu năm tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) cho thấy, từ nay đến 2030, 41% doanh nghiệp tham gia khảo sát có kế hoạch giảm nhân sự khi AI đảm nhận một số việc. Tuy nhiên, cũng có 77% doanh nghiệp cho biết sẽ đào tạo và nâng cao kỹ năng cho lao động hiện tại để làm việc cùng AI tốt hơn.

Giống như trong bất cứ cuộc cách mạng công nghiệp nào diễn ra trong hơn 200 năm qua, sự xuất hiện của máy móc và mức độ tự động hóa tăng lên cũng sẽ tạo ra những công việc mới. Một báo cáo của hãng McKinsey mới đây cho rằng, AI sẽ tạo ra 20 đến 50 triệu việc làm mới trên toàn cầu vào năm 2030. Khi xe ngựa kéo được thay thế bằng ôtô trong thế kỉ 20, nó không chỉ tạo ra hàng chục triệu việc làm trên các dây chuyền sản xuất và lắp ráp trên toàn cầu mà còn kéo theo hàng triệu trạm xăng dầu theo sau. Điều then chốt bây giờ là thích nghi để không bỏ lỡ cơ hội.