Hỏng… do thuốc

Hoạt động tình dục của con người được điều khiển bởi nhiều hệ thống cơ quan, bao gồm hệ nội tiết, hệ thần kinh trung ương, thần kinh ngoại biên và hệ thống các mạch máu. Hệ nội tiết chịu trách nhiệm tạo ra ham muốn tình dục và tham gia một phần vào chức năng cương ở nam giới, chủ yếu thông qua vai trò của testosteron. Các thuốc kháng lại tác dụng của testosteron có thể gây giảm ham muốn tình dục cũng như khả năng cương ở nam giới.

Hệ thần kinh trung ương tác động đến hoạt động tình dục thông qua hệ limbic, một số thuốc có thể kích thích hoặc ức chế hoạt động của hệ này, từ đó ảnh hưởng đến hoạt động tình dục. Ngoài ra, một số nội tiết tố của hệ thần kinh trung ương cũng tham gia kiểm soát chức năng sinh dục, như dopamin có tác dụng kích thích và serotonin ức chế chức năng này. Một số loại thuốc có thể ảnh hưởng đến hoạt động tình dục do tác dụng đối kháng với các nội tiết tố này. Hệ thần kinh ngoại biên góp phần kiểm soát hoạt động tình dục thông qua việc dẫn truyền các cảm giác qua các nhánh thần kinh thực vật (giao cảm và phó giao cảm) và tham gia kiểm soát việc tưới máu cho mô cương cũng như hoạt động phóng tinh ở nam giới (hệ giao cảm). Một số thuốc hoặc bệnh lí như tiểu đường, nghiện rượu có thể ảnh hưởng đến chức năng dẫn truyền của thần kinh ngoại biên, từ đó gây giảm khả năng tình dục. Hệ thống mạch máu có ảnh hưởng rất lớn đến chức năng tình dục, do đó, việc điều trị tăng huyết áp hoặc tình trạng xơ vữa động mạch có thể gây ra bất lực do làm giảm tưới máu cho mô cương của dương vật .

Hiện nay, hơn 100 loại thuốc hoặc nhóm thuốc đã được ghi nhận có liên quan với các rối loạn chức năng tình dục , 25% các trường hợp rối loạn chức năng cương ở nam giới có nguyên nhân do thuốc.

Các thuốc chống trầm cảm: mặc dù bản thân bệnh trầm cảm cũng có thể gây ra mất hứng thú và ham muốn tình dục, nhưng thuốc chống trầm cảm cũng được chứng minh là một trong những nguyên nhân quan trọng gây suy giảm khả năng tình dục ở các bệnh nhân trầm cảm.

Ức chế monamine oxidase (phenelzin, isocarboxazid) là nhóm thuốc chống trầm cảm có nguy cơ rõ rệt nhất gây suy giảm khả năng tình dục, cơ chế có thể do cả tác dụng cường serotonergic và kháng cholinergic của nhóm thuốc này. Trazodon có thể gây ra chứng cương dương vật kéo dài ở người sử dụng. Các thuốc chống trầm cảm 3 vòng như amitriptyllin, desipramin, nortriptyllin… cũng được ghi nhận có thể gây bất lực trong một số trường hợp, mặc dù tỷ lệ gặp thấp hơn so với các nhóm thuốc trên. Nhóm ức chế tái hấp thu serotonin chủ yếu gây rối loạn chức năng phóng tinh và trong một số trường hợp, có thể gây rối loạn khả năng cương ở nam giới. Tác dụng phụ này có thể xảy ra với tất cả các tác nhân trong nhóm như fluoxetin (20 – 75%), sertralin (20 – 67%) và paroxetin (20 – 30%). Lithium carbonat cũng có thể gây giảm khả năng cương của dương vật trong khoảng 5 -50% số người sử dụng, nguy cơ đặc biệt cao khi thuốc được dùng phối hợp với nhóm benzodiazepin.

Các thuốc an thần: giảm hưng phấn và ham muốn tình dục là tác dụng phụ rất phổ biến với các thuốc an thần, với tỷ lệ gặp lên tới 25%. Cơ chế là do các thuốc này đối kháng với tác dụng của dopamin ở hệ thần kinh trung ương cũng như tác dụng của testosterol. Thioridazin và fluphenazin được ghi nhận nhiều nhất gây giảm ham muốn tình dục. Ngoài ra, chlorpromazin, thioridazin, fluphenazin và trifluoperazin còn được ghi nhận có thể gây rối loạn khả năng cương và phóng tinh ở 23 – 57% số người sử dụng. Chứng cương dương vật kéo dài cũng được ghi nhận với hầu hết các thuốc an thần, kể cả haloperidol.

Thuốc hạ huyết áp: hầu hết các nhóm thuốc dùng trong điều trị tăng huyết áp đều có thể gây bất lực ở các mức độ khác nhau do có tác dụng trực tiếp trên hệ thống mạch máu và làm giảm áp lực máu tại cơ quan sinh dục .

Suy giảm khả năng tình dục do các thuốc lợi niệu tương đối ít gặp, chỉ khoảng 5% số người sử dụng. Các biểu hiện có thể gặp là bất lực, rối loạn khả năng phóng tinh và giảm hưng phấn. Mặc dù tất cả các nhóm lợi niệu đều có thể gây ra các biểu hiện này nhưng thường gặp nhất là với nhóm thiazide.

Các tác nhân hủy giao cảm trung tâm như a-methyldopa, clonidine và guanfacin gây suy giảm khả năng tình dục ở khoảng 20 – 80% số người sử dụng.

Nhóm các thuốc chẹn bêta giao cảm như metoprolol, nadolol, propranolol đều có nguy cơ gây ra các rối loạn chức năng tình dục do có tác dụng trực tiếp trên hệ mạch máu cũng như hệ thần kinh giao cảm, nguy cơ này tăng tỷ lệ thuận với liều dùng của thuốc. Các biểu hiện thường gặp nhất là giảm ham muốn tình dục và rối loạn chức năng phóng tinh, riêng propranolol còn gây ra chứng cương dương vật buổi sáng.

Các thuốc tim mạch khác: Digoxin gây rối loạn chức năng cương và hội chứng vú to ở khoảng 1/3 số nam giới dùng thuốc, cơ chế có thể do thuốc làm giảm nồng độ testosteron và tăng nồng độ estrogen. Disopyramidole, một loại thuốc chống loạn nhịp tim cũng được ghi nhận có thể gây rối loạn chức năng cương. Ngoài các thuốc trên, các nhóm thuốc hạ mỡ máu statin and fibrate đều được chứng minh có thể gây giảm khả năng cương cũng như ham muốn tình dục ở nam giới.

Thuốc tiêu hóa: các thuốc ức chế tiết dịch vị như cimetidin, ranitidin, famotidin và omeprazole đều được ghi nhận có thể gây ra bất lực và biểu hiện đau khi xuất tinh, cơ chế có thể do tác dụng kháng androgen của thuốc. Metoclopramid (một loại thuốc chống nôn) cũng có thể gây giảm hứng thú tình dục và rối loạn chức năng cương ở nam giới do làm tăng nồng độ prolactin trong máu.

Các thuốc chống co giật: hầu hết các thuốc chống co giật như carbamazepin, phenytoin, phenobarbital và primidone đều làm tăng chuyển hóa androgen và dẫn đến các rối loạn chức năng tình dục.

Hóa trị liệu chống ung thư: rất nhiều loại hóa chất chống ung thư, đặc biệt là methotrexate, có thể gây ức chế hoạt động của các tuyến sinh dục ở cả nam và nữ giới.

Dẫn xuất thuốc phiện: các dẫn xuất thuốc phiện đều gây giảm hứng thú tình dục và mất khoái cảm ở cả nam và nữ cũng như chứng bất lực ở nam. Cơ chế có thể do thuốc làm thay đổi nồng độ testosteron trong máu.

Theo SKĐS