Độc đáo tục thay bàn thờ mới của người Mông

Cũng như các dân tộc khác, đồng bào Mông ở các xã vùng cao của Tây Bắc có nhiều phong tục, tập quán mang đậm bản sắc dân tộc riêng.

Một trong những phong tục có ý nghĩa quan trọng nhất trong năm mới của đồng bào Mông là tục thay bàn thờ vào ngày mùng 1 Tết.

Việc quan trọng nhất sáng mùng 1 Tết

Hàng năm, khi tết đến, xuân về, đêm 30 Tết, nhà nào, nhà nấy ở các bản người Mông đều tự làm thủ tục gọi hồn đón năm mới; quét dọn nhà cửa, bụi bẩn trong nhà để xua đuổi tà khí, những điều không may mắn của năm cũ, đón chào năm mới với mong muốn gia đình hạnh phúc, an lành. Cùng với đó, nhà nhà làm một mâm cơm thờ cúng tổ tiên, tưởng nhớ và cảm tạ sau một năm lao động vất vả.

Nếu như ngày xưa đồng bào Mông tổ chức họp bản để cùng nhau thống nhất ăn tết đúng vào đêm 30 Tết, thì nay, cùng với sự phát triển của văn hóa, đời sống xã hội, nhiều hộ đã không còn ăn tết tập trung như trước đây, có nhà tổ chức đêm giao thừa đón tết từ 25 âm lịch tháng Chạp. Tuy nhiên, các thủ tục, lễ cúng tổ tiên, gọi hồn, thay bàn thờ mới vẫn không thay đổi.

Sáng sớm ngày mùng 1 Tết, công việc đầu tiên của các hộ gia đình không chỉ thức dậy thật sớm để đón những giọt nước tinh khôi, cho các con vật nuôi trong gia đình ăn…, mà việc quan trọng nhất dành cho gia chủ là thay bàn thờ. Đối với đồng bào Mông, đây là một ngày có ý nghĩa hết sức quan trọng trong năm và của cả gia đình.

Khi cắt tiết con gà trống xong, gia chủ nhổ lấy lông ở cổ để dán lên tờ giấy trắng sẽ dán lên bàn thờ. Ảnh: Mùa Xuân

Khi có bàn thờ trong nhà người Mông, gia đình không được vắng nhà lâu ngày, phải luôn đảm bảo ngôi nhà ấm áp, có lửa giữ cho ngôi nhà luôn ấm cúng.

Để làm được lễ thay bàn thờ mới, gia chủ (người đàn ông cũng là trụ cột trong gia đình) sẽ phải chặt lại một đoạn tre mới dài hơn 1m và cắt một mảnh giấy mới hình chữ nhật để thay thế giấy cũ.

Cùng với đó, gia chủ chọn một con gà trống to lông màu đỏ hoặc lông màu trắng đẹp (tùy thuộc vào từng dòng họ sẽ dùng gà lông trắng hay đỏ), rồi cắt tiết, nhổ lông ở cổ dán lên mảnh giấy trắng. Gà luộc chín sẽ đặt vào đĩa làm lễ cúng mời ông bà, tổ tiên; đốt giấy cũ và đặt giấy mới lên bức tường gỗ, đặt thanh tre ở dưới chân tường, thắp nén hương cắm vào bàn thờ.

Khi tôi hỏi “tại sao phải chọn gà lông đỏ hoặc gà lông trắng?”, ông Và Sếnh Súa – già làng, người có uy tín của bản Co Mạ (xã Co Mạ, huyện Thuận Châu, Sơn La), cho biết: Đối với dòng họ Và thì khi thay bàn thờ chỉ được lấy con gà lông đỏ và lông trắng, còn những con gà có lông màu khác sẽ kiêng không được dùng. Lý do bởi, gà lông màu đen hay màu khác thường được dùng để mổ cúng cho những người đã khuất; gà lông đỏ và trắng lại tượng trưng cho những người còn sống tích cực tăng gia lao động sản xuất, kiếm được nhiều lộc cho năm mới.

Còn anh Thào Mạnh Khứ ở bản Co Nhừ, xã Long Hẹ (Thuận Châu, Sơn La), thì bảo: Đối với dòng họ Thào, sang năm mới gia đình tôi cũng thay thế lại bàn thờ mới và chỉ dùng duy nhất gà trống to lông màu đỏ, kiêng dùng các loại gà lông màu khác.

Bàn thờ của đồng bào Mông ở xã vùng cao Co Mạ, huyện Thuận Châu (Sơn La) sau khi thay mới. Ảnh: Mùa Xuân

Theo quan niệm của người Mông, con gà trống được chọn là con gà trống to, hơn 1 năm tuổi trở lên, gáy vang. Sở dĩ con gà trống được lựa chọn, vì ngày xửa ngày xưa khi chưa có điện, không có điện thoại, đồng hồ, người Mông xem tiếng gà trống vang lên đến hồi thứ 3 vào mỗi sáng như sự báo thức để dậy chuẩn bị bữa cơm sáng và đi lên làm nương, làm rẫy.

Cũng chính bởi vậy mà con gà trống luôn có ý nghĩa rất quan trọng trong tục cúng lễ của đồng bào Mông.

Thiêng liêng lễ lập bàn thờ mới

Ngoài ngày mùng 1 Tết trong năm, việc làm bàn thờ mới còn được tiến hành khi những hộ gia đình xây dựng nhà mới và đặc biệt là đối với giới trẻ khi lập gia đình và tách ra ở riêng.

Khi tách ra ở riêng, nếu cặp vợ chồng trẻ không lập bàn thờ thì sẽ chung bàn thờ với bố mẹ. Nếu gia chủ đủ can đảm, tự tin để trở thành một hộ gia đình thực thụ sẽ làm bàn thờ mới. Làm mới hay thay bàn thờ sẽ do người đàn ông trụ cột trong gia đình đảm nhận.

Anh Và A Ly (bản Co Mạ, xã Co Mạ), bảo: “Năm nay, tôi thay bàn thờ mới. Do chưa hiểu hết về thủ tục thay bàn thờ, nên tôi phải nhờ bác lên làm thủ tục để thay mới. Tôi cầu mong thần linh che chở, phù hộ cho gia đình có cuộc sống ấm no, hạnh phúc”.

Khi có bàn thờ trong nhà người Mông, gia đình không được vắng nhà lâu ngày, phải luôn đảm bảo ngôi nhà ấm áp, có lửa giữ cho ngôi nhà luôn ấm cúng. Theo những người già làng ở các bản vùng cao, bàn thờ (tiếng Mông gọi là tu sử cá) tượng trưng cho thần linh ở trên trời, trên mặt trăng, mặt trời, được người Mông dựng lên từ bao đời nay để bảo vệ gia đình, con cháu khỏi ốm đau, bệnh tật, mùa màng bội thu.

Việc thay bàn thờ mới trong ngày mùng 1 Tết mang ý nghĩa vô cùng thiêng liêng, trang trọng với đồng bào Mông và đã được gìn giữ, phát huy từ thế hệ này sang thế hệ khác.