Cuộc đua giành tuyến đường vận tải ở Trung Á: Ai sẽ thống trị ‘Con đường tơ lụa’ mới?

Không còn là vùng đất bị lãng quên, Trung Á đang bứt phá để trở thành “trái tim giao thương” giữa Đông và Tây.

Cuộc cạnh tranh hạ tầng, ảnh hưởng và lợi ích đang nóng lên từng ngày.

Lãnh đạo 5 quốc gia Trung Á ( Kazakhstan , Kyrgyzstan , Tajikistan , Turkmenistan và Uzbekistan) chụp ảnh cùng Chủ tịch Hội đồng châu Âu António Costa và Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen tại Hội nghị thượng đỉnh ở Samarkand (Uzbekistan) ngày 4/4/2025. Ảnh: THX/TTXVN

Trong bối cảnh châu Âu ráo riết tìm kiếm các tuyến thương mại thay thế, né tránh ảnh hưởng từ Nga sau cuộc xung đột ở Ukraine, khu vực Trung Á và Kavkaz bỗng chốc trở thành tâm điểm của sự chú ý toàn cầu. Theo trang tin châu Âu Euronews.com, các quốc gia nơi đây đang bước vào một cuộc đua đầy tiềm năng nhưng cũng không ít thách thức, nhằm định vị mình là những mắt xích then chốt trên bản đồ vận tải quốc tế đang có những chuyển dịch sâu sắc.

Sự trỗi dậy của Trung Á và Nam Kavkaz như một trung tâm trung chuyển mới không phải là ngẫu nhiên. Vị trí địa lý chiến lược, nằm giữa các cường quốc kinh tế lớn như Trung Quốc và châu Âu, từ lâu đã tiềm ẩn khả năng trở thành cầu nối thương mại quan trọng. Giờ đây, động lực từ nhu cầu tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu càng thúc đẩy các quốc gia trong khu vực này mạnh mẽ đầu tư vào cơ sở hạ tầng giao thông, từ đường sắt, đường bộ cao tốc cho đến các cảng biển hiện đại, với kỳ vọng thu hút dòng chảy hàng hóa khổng lồ theo hướng Đông – Tây.

Trong cuộc đua này, Kazakhstan đang cho thấy những lợi thế vượt trội. Với hơn một thập kỷ xây dựng và củng cố vị thế là trung tâm trung chuyển Á – Âu, quốc gia này hiện đang nắm giữ vị trí dẫn đầu. Một con số ấn tượng cho thấy tầm quan trọng của Kazakhstan: khoảng 85% hàng hóa từ Trung Quốc đến Liên minh châu Âu (EU) đều phải đi qua lãnh thổ nước này. Vị thế này càng được củng cố mạnh mẽ hơn thông qua Tuyến vận tải quốc tế xuyên biển Caspi (TITR), hay còn gọi là Hành lang Trung tâm, một tuyến đường có vai trò ngày càng gia tăng kể từ năm 2022.

Theo thống kê, trong năm 2024, khối lượng hàng hóa vận chuyển qua TITR đã tăng trưởng ấn tượng 20%, đạt mức 3,3 triệu tấn. Bên cạnh đó, Kazakhstan còn sở hữu các hành lang vận tải khác như Hành lang vận tải Châu Âu – Kavkaz – Châu Á (TRACECA), cũng là những tuyến đường tránh được Nga. Rõ ràng, Kazakhstan đã có một khởi đầu thuận lợi hơn hẳn so với nhiều nước láng giềng, những quốc gia hiện chỉ mới bắt đầu quá trình xây dựng cơ sở hạ tầng đường sắt và thu hút đầu tư.

Tuy nhiên, các quốc gia khác trong khu vực cũng không hề kém cạnh trong việc nắm bắt cơ hội này. Turkmenistan, quốc gia vốn nổi tiếng với chính sách trung lập và có phần khép kín, đang cho thấy sự thay đổi đáng kể trong cách tiếp cận chính trị quốc tế dưới sự lãnh đạo mới. Hiện nay, Turkmenistan đang tích cực nỗ lực thiết lập nhiều hành lang giao thông đa dạng. Trước thềm Hội nghị thượng đỉnh EU – Trung Á gần đây, nhiều quan chức cấp cao của EU đã có chuyến thăm Turkmenistan để thảo luận về việc thiết lập một nhánh mới của Hành lang Trung tâm tại quốc gia này.

Turkmenistan cũng đang trong quá trình soạn thảo một thỏa thuận quan trọng với Azerbaijan, Gruzia và Romania để thiết lập tuyến vận tải quốc tế Caspi – Biển Đen, mở ra một hướng đi mới cho hàng hóa. Đáng chú ý, Turkmenistan còn đang khôi phục một tuyến đường có tiềm năng kết nối Afghanistan với Thổ Nhĩ Kỳ và có thể vươn tới châu Âu thông qua Azerbaijan và Gruzia. Tương tự như Kazakhstan, Turkmenistan sở hữu lợi thế lớn với một cảng biển quan trọng nằm ở bờ phía Đông của Biển Caspi (Turkmenbashi). Dẫu vậy, quốc gia này vẫn còn nhiều việc phải làm để lấp đầy những khoảng trống trong cơ sở hạ tầng và xây dựng các chính sách, cải cách cần thiết trong lĩnh vực vận tải.

Uzbekistan cũng không nằm ngoài cuộc đua này khi tích cực đa dạng hóa các hành lang giao thông của mình. Mặc dù vẫn đang sử dụng các tuyến đường như TITR, Uzbekistan đang dồn lực thúc đẩy dự án tuyến đường sắt Trung Quốc – Kyrgyzstan – Uzbekistan, dự kiến khởi công xây dựng vào tháng 7/2025. Tuyến đường sắt này được kỳ vọng sẽ kết nối với nhánh mới của Hành lang Trung tâm đi qua Turkmenistan, tạo ra một tuyến đường vận chuyển hàng hóa từ Trung Quốc mà không cần phải đi qua Kazakhstan.

Thêm vào đó, nhằm giảm sự phụ thuộc vào Nga và Kazakhstan, Uzbekistan đang thiết lập các tuyến đường riêng biệt đến châu Âu thông qua Azerbaijan và Gruzia, đến Thổ Nhĩ Kỳ qua Iran và thậm chí đến Ấn Độ thông qua Afghanistan và Pakistan. Sự quyết tâm của Tashkent trong việc mở rộng mạng lưới giao thông cho thấy họ không muốn bị bỏ lại phía sau trong cuộc cạnh tranh này.

Trong khi đó, Kyrgyzstan và Tajikistan lại đang ở một vị thế cạnh tranh trực tiếp hơn. Cả hai quốc gia này đều có chung đường biên giới với Trung Quốc và đều mong muốn mở một tuyến đường vận tải từ Trung Quốc đến Uzbekistan đi qua lãnh thổ của mình. Kyrgyzstan hiện đang tích cực triển khai xây dựng tuyến đường sắt Trung Quốc – Kyrgyzstan – Uzbekistan, một động thái được kỳ vọng sẽ giúp nước này giảm bớt sự phụ thuộc vào Kazakhstan, quốc gia đóng vai trò trung chuyển quan trọng trong bối cảnh Kyrgyzstan phụ thuộc nhiều vào thương mại với Nga. Việc tìm ra một tuyến đường thay thế thông qua Uzbekistan và Biển Caspi được xem là một giải pháp chiến lược để giảm thiểu sự phụ thuộc này.

Như vậy, cuộc đua giành quyền kiểm soát các tuyến đường vận tải ở Trung Á đang diễn ra hết sức sôi động, với sự tham gia của nhiều quốc gia cùng những chiến lược và lợi thế riêng. Sự hợp tác, cạnh tranh và cả những căng thẳng địa chính trị tiềm ẩn đang tạo nên một bức tranh phức tạp nhưng đầy hứa hẹn cho khu vực này. Câu hỏi đặt ra là, trong bối cảnh “Con đường tơ lụa mới” đang dần hình thành, quốc gia nào sẽ vươn lên trở thành bên thống trị, định hình dòng chảy thương mại Á – Âu trong tương lai? Thời gian sẽ trả lời, nhưng chắc chắn một điều rằng, Trung Á và Kavkaz đang bước vào một kỷ nguyên phát triển mới, với vận tải và thương mại là những động lực then chốt.