Cuộc đời và sự nghiệp khoa học nhiều dấu ấn của GS.VS Nguyễn Văn Hiệu

Năm 1968, ông Hiệu được phong học hàm Giáo sư khi vừa tròn 30 tuổi và là vị Giáo sư trẻ tuổi nhất trong lịch sử khoa học nước nhà.

Giáo sư, Viện sĩ Nguyễn Văn Hiệu sinh ngày 21/7/1938 tại Cầu Đơ, nay thuộc phường Hà Cầu (quận Hà Đông, Hà Nội).

Trong những năm hoạt động của mình, ông từng đảm nhận qua các chức vụ như Viện trưởng Viện Vật lý, Viện trưởng Viện Khoa học vật liệu, Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam, Giám đốc Trung tâm Khoa học tự nhiên và Công nghệ Quốc gia, Hiệu trưởng sáng lập Trường Đại học Công nghệ (Đại học Quốc gia Hà Nội). Ông cũng là đại biểu Quốc hội nhiều khóa.

Nhiều công trình nghiên cứu gây tiếng vang lớn

Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu sinh ra trong một gia đình trí thức cách mạng, có 7 anh chị em.

Tuổi thơ của Giáo sư Hiệu gắn liền với những ngày cả gia đình nay đây mai đó vì tản cư, chạy giặc. Vì là anh cả, không ít lần ông định bỏ học để phụ giúp cha mẹ kiếm tiền nuôi các em. Nhưng ý chí khát khao hiểu biết và học tập đã thôi thúc ông đến trường và hoàn thành chương trình phổ thông trong 8 năm, khi gia đình đi tản cư từ Hà Nội vào Thanh Hoá.

Sau cuộc kháng chiến chống Pháp thắng lợi, ông thi đỗ vào Trường Đại học Sư phạm Khoa học và theo học ngành Vật lý với mong muốn trở thành một giáo viên.

Năm 1956, khi 18 tuổi, ông tốt nghiệp cử nhân Vật lý loại xuất sắc, được điều về công tác tại trường Đại học Tổng hợp, nay là Đại học Quốc gia Hà Nội. Sau 4 năm giảng dạy tại khoa Vật lý, tháng 10/1960, ông được cử sang làm việc tại Viện liên hiệp nghiên cứu hạt nhân Dubna thuộc Liên Xô Cũ.

Giáo sư, Viện sĩ Nguyễn Văn Hiệu. (Ảnh: Đại học Quốc gia Hà Nội)

Chỉ hơn 2 năm làm việc tại Dubna, ông công bố 12 công trình về vật lý. Những nghiên cứu của ông khi ấy tạo được tiếng vang rộng lớn trong giới vật lý khi chứng minh được các hệ tiệm cận của các biên độ tán xạ. Nhờ đó, năm 1964, ông bảo vệ thành công xuất sắc luận án Tiến sĩ khi vừa tròn 26 tuổi. Ông cũng là Tiến sĩ trẻ tuổi nhất của Việt Nam và Liên Xô lúc bấy giờ. Cùng năm đó, Tiến sĩ Nguyễn Văn Hiệu được đặc cách công nhận chức danh Phó giáo sư. Và chỉ 4 năm sau, vào năm 1968, ông được phong học hàm Giáo sư. Khi đó, ông Hiệu vừa tròn 30 tuổi và là vị giáo sư trẻ tuổi nhất trong lịch sử khoa học nước nhà.

Tại Viện Liên hiệp nghiên cứu hạt nhân Dubna, Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu tiếp tục khai phá và hoàn thành nhiều công trình khoa học. Công trình “Lý thuyết đối xứng các hạt cơ bản” của ông đã được xuất bản thành sách ở Liên Xô và được nhiều nước trên thế giới sử dụng.

Cùng với Giáo sư Lôgunốp và một số nhà vật lý khác, Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu đã phát minh ra quy luật mới trong lĩnh vực vật lý hạt nhân năng lượng cao – quy luật “bất biến kích thước của tiết diện các quá trình sinh hạt”. Với công trình này, ông là một trong số rất ít những nhà khoa học của Việt Nam được Uỷ ban Nhà nước Liên Xô về phát minh và sáng chế cấp Bằng phát minh.

Những năm sau này, với sự say mê nghiên cứu không mệt mỏi, Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu là tác giả và đồng tác giả của hàng trăm công trình nghiên cứu có giá trị về những vấn đề lý thuyết thống nhất tương tác giữa các hạt cơ bản và lý thuyết chất rắn. Trong lĩnh vực nghiên cứu về lý thuyết chất rắn, các nhà khoa học của Việt Nam và thế giới luôn coi Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu là người anh cả và là chuyên gia hàng đầu của lĩnh vực này.

Với những thành quả trong nghiên cứu khoa học mang tính vượt trội, Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu được bầu là Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô năm 1982 và năm 1986, ông vinh dự được trao tặng Giải thưởng Lênin về Khoa học kỹ thuật. Ngoài ra, tập hợp các công trình nghiên cứu của Viện sĩ Nguyễn Văn Hiệu vinh dự được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học Công nghệ, năm 1996. Đây là những phần thưởng cao quý nhất trao tặng cho nhà khoa học có những đóng góp to lớn cho sự nghiệp nghiên cứu khoa học công nghệ của Liên Xô và Việt Nam.

Là người đi tiên phong trong cải cách tiền lương cho ngành giáo dục

Năm 1969, Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu trở về Việt Nam và trở thành người có đóng góp lớn trong việc thành lập Viện Vật lý – Viện Khoa học Việt Nam.

Ngày 4/7/1975, Trung ương Cục miền Nam Việt Nam ra quyết định thành lập Viện Khoa học Kỹ thuật miền Nam trực thuộc Chính phủ cách mạng lâm thời miền Nam Việt Nam và cử Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu làm Viện trưởng.

Tháng 6/1976, ông đảm nhận chức vụ Phó viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam. Đến năm 1983, ông trở thành Viện trưởng.

Từ năm 1993, ông là Giám đốc Trung tâm Khoa học Tự nhiên và Công nghệ Quốc gia kiêm Viện trưởng Viện Khoa học Vật liệu. Suốt những năm tháng này, bên cạnh việc tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu về vật lý chất rắn, ông còn có đóng góp đặc biệt trong việc tổ chức đưa cây thanh hao hoa vàng vào trồng đại trà ở miền núi phía Bắc, tạo nguồn nguyên liệu sản xuất quy mô công nghiệp thuốc chữa bệnh sốt rét, phục vụ cho người dân ở vùng sâu, vùng xa và đồng bào dân tộc thiểu số.

Năm 1999, Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu làm Chủ nhiệm khoa Công nghệ (Đại học Quốc gia Hà Nội). Năm 2004, ông trở thành Hiệu trưởng đầu tiên của Trường Đại học Công nghệ (Đại học Quốc gia Hà Nội).

Là một người gắn bó và trưởng thành cùng với sự phát triển của nền khoa học và giáo dục Việt Nam, Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu dành sự quan tâm đặc biệt đến sự nghiệp giáo dục và việc đào tạo thế hệ trẻ.

Ông cũng là một trong những người đi tiên phong trong việc nhìn nhận cần có cải cách tiền lương cho ngành giáo dục. Theo ông, để đảm bảo sự công bằng cho đội ngũ những “người đứng bục” cần có các mức phụ cấp khác nhau cho những từng đối tượng làm công tác giảng dạy, phụ cấp dành cho giảng viên – Thạc sĩ phải có sự khác biệt với giảng viên – Tiến sĩ hoặc Giáo sư.

Với cương vị là một người thầy, ông có một mong muốn thật giản dị nhưng rất thiết thực với đời sống: “Làm sao giảng dạy được cho các học trò của mình: nếu là kỹ sư trong nhà máy thì làm việc thật tốt, nếu là nhà khoa học thì có nhiều phát minh, nếu là thầy giáo thì giảng bài thật hấp dẫn và truyền thụ được nhiều kiến thức cho học trò…”.

Những năm gần đây, dù phải đeo máy trợ thính nhưng Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu vẫn nhiệt tình trong các diễn đàn, sự kiện khoa học. Ông có thói quen trả lời thư điện tử nhanh và vẫn giữ phong thái chân tình, gần gũi của một nhà khoa học.

Ông đã trút hơi thở cuối cùng tại Bệnh viện Hữu nghị Việt Xô lúc 11h52 phút ngày 23/1, hưởng thọ 84 tuổi sau thời gian mắc bệnh về phổi, thận.

* Tài liệu tham khảo:

(1) http://100years.vnu.edu.vn/BTDHQGHN/Vietnamese/C1778/C1779/2006/05/N7792/