Cơ hội ‘hâm nóng’ các cam kết

Sau nhiều năm được cho là lạnh nhạt , mối quan hệ giữa Liên minh châu ÂU (EU) và Nam Phi nồng ấm trở lại khi vào một buổi tối đầu tháng 2/2025, Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa có bài đăng trên trang X, gắn thẻ Chủ tịch Hội đồng châu Âu António Costa, trong đó khẳng định “Nam Phi và EU chia sẻ các giá trị về dân chủ, nhân quyền, phẩm giá và bình đẳng”.

Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa. Ảnh tư liệu: AFP/TTXVN

Hội nghị thượng đỉnh lần thứ tám giữa các nhà lãnh đạo EU và Nam Phi, diễn ra tại thành phố Cape Town của Nam Phi ngày 13/3, với sự tham dự của Chủ tịch Hội đồng châu Âu Costa, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen và Tổng thống Ramaphosa, được coi là sự kiện khởi động cho tiến trình “hâm nóng ” quan hệ hai bên.

Nhà lãnh đạo Nam Phi bày tỏ mong đợi sự kiện là cơ hội để củng cố quan hệ đối tác song phương mạnh mẽ, đồng thời là diễn đàn để trao đổi về các diễn biến khu vực cũng như các vấn đề lục địa và toàn cầu. Về phần mình, ông Costa mô tả Nam Phi là “đối tác chiến lược của EU trong bối cảnh địa chính trị đầy thách thức”. Ông cũng cho biết hội nghị thượng đỉnh EU-Nam Phi, được tổ chức sau 2 năm trì hoãn, sẽ tập trung vào “cải thiện quan hệ kinh tế, chuyển đổi năng lượng, an ninh và quốc phòng, chuỗi giá trị bền vững và hợp tác đa phương”.

Trước đây, các hội nghị này thường được tổ chức 5 năm/lần, hội nghị gần đây nhất diễn ra năm 2018 nhằm đánh giá lại “quan hệ đối tác chiến lược” của EU với Nam Phi, quốc gia được cho là có ảnh hưởng nhất ở khu vực cận Sahara châu Phi. Các cuộc họp cấp cao được tổ chức thường xuyên, bao gồm hơn 20 cuộc đối thoại theo ngành khác nhau, một cuộc đối thoại nhân quyền thường niên, các cuộc đối thoại chính trị cấp bộ trưởng và hội đồng hợp tác chung (JCC). Tuy nhiên, vài năm trở lại đây, một loạt các bất đồng về chính sách kinh tế và đối ngoại đã làm dấy lên lo ngại về mối quan hệ của EU với Nam Phi. Chính vì vậy, hội nghị thượng định lần này được kỳ vọng sẽ giúp lãnh đạo hai bên xích lại gần nhau hơn trong một số vấn đề song phương, khu vực và quốc tế. Sự kiện cũng được đánh giá là cơ hội để tăng cường quan hệ đối tác giữa EU với Nam Phi, một đối tác chiến lược của EU trong bối cảnh đầy thách thức với sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy và bất ổn địa chính trị gia tăng.

Tại hội nghị, các nhà lãnh đạo sẽ thảo luận về quan hệ song phương, tập trung vào cách thức thúc đẩy hợp tác về thương mại và đầu tư, quá trình chuyển đổi xanh và kỹ thuật số, an ninh và quốc phòng, năng lượng, nghiên cứu và phát triển, nguyên liệu thô quan trọng, kỹ năng và giáo dục. Dự kiến, hội nghị sẽ kết hợp với thông báo về các khoản đầu tư mới của EU vào các dự án năng lượng, như một phần của Đối tác Chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP) cho Nam Phi, một cơ chế tài chính khí hậu được thống nhất năm 2023, theo đó EU và các quốc gia giàu có khác tài trợ 8,5 tỷ USD để Nam Phi chuyển đổi từ điện than sang năng lượng sạch hơn. Các vấn đề cấp bách nhất trên toàn cầu và khu vực, như cuộc xung đột Ukraine, tình hình ở Trung Đông, bạo lực leo thang ở miền Đông CHDC Congo, bất ổn ở Sudan và Nam Sudan…., cũng được thảo luận.

Nhìn lại lịch sử, kể từ khi nền dân chủ ở Nam Phi ra đời năm 1994 và Hiệp định Thương mại, phát triển và hợp tác (TDCA) được ký kết năm 1999, mối quan hệ giữa Nam Phi và EU đã phát triển từng bước để đạt đến cấp độ quan hệ đối tác chiến lược năm 2007.

Quan hệ đối tác chiến lược được xây dựng trên hai hướng: tăng cường đối thoại chính trị và hợp tác về các vấn đề khu vực, châu Phi và toàn cầu; và hợp tác chặt chẽ hơn trong các lĩnh vực kinh tế và xã hội .

Trong khi tăng cường đối thoại chính trị là nền tảng cho hợp tác, bao gồm các giá trị chung như dân chủ, nhân quyền, hòa bình và an ninh, thì quan hệ đối tác này cũng đã được củng cố trong 18 năm qua trên phương diện kinh tế. Nam Phi hiện là đối tác thương mại lớn nhất của EU tại khu vực phía Nam sa mạc Sahara, với tổng kim ngạch trao đổi hàng hóa đạt 49 tỷ euro năm 2023. Trong khi đó, EU là nguồn đầu tư trực tiếp nước ngoài hàng đầu của Nam Phi, chiếm 53,7% năm 2022.

Tháng 6/2016, EU và Nam Phi, cùng với Botswana, Lesotho, Mozambique, Namibia và Eswatini, đã ký kết Thỏa thuận đối tác kinh tế của Cộng đồng phát triển miền Nam châu Phi (SADC), điều chỉnh hoạt động thương mại hàng hóa giữa hai khu vực. Thông qua văn kiện này, EU đã xóa bỏ hoàn toàn hoặc một phần thuế quan đối với 98,7% hàng nhập khẩu từ Nam Phi. Thỏa thuận này giúp thúc đẩy cả thương mại song phương và khu vực, mở ra những cơ hội mới để đạt được các mục tiêu của quan hệ đối tác chiến lược EU – Nam Phi.

Trước thềm hội nghị thượng đỉnh lần này, có thể thấy, cả hai bên đều nhấn mạnh tầm quan trọng của quá trình chuyển đổi năng lượng công bằng, hợp tác về nguyên liệu thô quan trọng và tăng cường an ninh kinh tế, cũng như hợp tác quản lý và tạo điều kiện thuận lợi cho đầu tư.

Nam Phi là quốc gia nhỏ trên toàn cầu, nhưng có vai trò đặc biệt quan trọng ở khu vực châu Phi. Do đó, cơ sở của quan hệ đối tác chiến lược đối với EU liên quan nhiều hơn đến các cân nhắc về địa chính trị. Là một quốc gia trụ cột trên lục địa và chia sẻ các giá trị với EU, Nam Phi được coi là tác nhân thay đổi mang tính xây dựng tại châu Phi. Bên cạnh đó, Nam Phi có vai trò nổi bật trong các vấn đề của “Lục địa Đen” và một mô hình hợp tác thành công với EU sẽ mang lại những lợi ích hữu hình cho phần còn lại của khu vực miền Nam châu Phi. Bên cạnh đó, Nam Phi nói riêng và châu Phi nói chung, với diện tích đất đai rộng lớn, nguồn lao động dồi dào, cộng với các nguồn tài nguyên, khoáng sản khổng lồ, từ lâu đã trở thành “đấu trường cạnh tranh ảnh hưởng” giữa các siêu cường. EU, Mỹ, Nga, Trung Quốc… đều đang cố gắng thiết lập vai trò và mở rộng ảnh hưởng ở khu vực này.

Ở một cấp độ nhất định, EU và Nam Phi chia sẻ các giá trị và quan điểm thế giới và đều định vị mình là những bên cam kết theo chủ nghĩa đa phương, coi đây không chỉ là một công cụ ngoại giao mà còn là nguyên tắc chung để tiến hành các vấn đề quốc tế nhằm đảm bảo công bằng và trật tự hơn trên thế giới. Hội nghị thượng đỉnh lần này là cơ hội để hai bên thể hiện mạnh mẽ cam kết đó.