Chuyên gia: ‘Mất rừng tự nhiên là một trong nguyên nhân sạt lở núi’
Mưa lớn và kéo dài, địa hình dốc, mất rừng tự nhiên… là những nguyên nhân dẫn đến tình trạng sạt lở đồi núi nghiêm trọng ở miền Trung vừa qua.
Ông Trịnh Xuân Hòa, Phó viện trưởng Khoa học Địa chất và Khoáng sản ( Bộ Tài nguyên và Môi trường), đơn vị thực hiện đề án “Điều tra, đán.h giá và phân vùng cảnh báo trượt lở đất đá các vùng miền núi Việt Nam”, trả lời VnExpress về tình trạng sạt lở đất ở miền Trung thời gian qua.
- Đề án do các ông thực hiện đã đán.h giá và đưa ra những cảnh báo như thế nào về sạt lở đất đá ở miền Trung?
- Đề án được làm từ năm 2012 , hiện đã lập được 25/37 bản đồ hiện trạng cấp tỉnh; 15/37 bản đồ phân vùng cảnh báo sạt lở, mức độ cảnh báo đến từng xã với khoảng 15.000 điểm trượt lở. Mặc dù bản đồ cảnh báo hiện chưa hoàn thành, tôi nghĩ rằng các cấp địa phương có thể dựa vào đó đưa ra được phương án phòng tránh hợp lý, hạn chế được phần nào thiệt hại.
TS Trịnh Xuân Hoà nói về hiện trạng sạt lở đất. Ảnh: Gia Chính
Cụ thể như, Hà Tĩnh được điều tra sạt lở vào năm 2017, chỉ ra các huyện Hương Sơn, Hương Khê, Vũ Quang, Kỳ Anh, Nghi Xuân có hiện tượng trượt lở mạnh mẽ với 235 vị trí, trong đó 4 vị trí rất lớn (20.000 đến 100.000 m3), 73 vị trí lớn (1.000 đến 20.000 m3). Trượt lở chủ yếu xảy ra dọc vách taluy dương của Quốc lộ 8, đường Hồ Chí Minh.
Chúng tôi đã khoanh được 6 vùng cấp I, nguy cơ trượt lở, tai biến địa chất rất cao với diện tích hơn 50 km2; 4 vùng cấp II với diện tích 588 km2, 8 vùng cấp III với diện tích 1.400 km2 và 3 vùng cấp IV với diện tích 963 km2.
Quảng Bình cũng được điều tra sạt lở năm 2017, với 128 điểm sạt được nghiên cứu. Quy mô lớn có 15 điểm, 74 điểm quy mô nhỏ và 39 điểm quy mô trung bình.
Đề án khoanh vùng được 3 diện tích có nguy cơ xảy ra trượt lở đất đá cao và ảnh hưởng trực tiếp đến công trình xây dựng, đời sống dân sinh, bao gồm khu vực xã Kim Thủy, huyện Lệ Thủy với diện tích 80 km2; khu vực dọc quốc lộ 12A và đường liên thôn xã Dân Hóa, huyện Minh Hóa với diện tích khoảng 9,5 km2; khu vực dọc theo đường liên thôn đi vào bản Si, xã Trọng Hóa, huyện Minh Hóa với diện tích khoảng 7,5 km2.
- Ba tỉnh Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Nam, nơi vừa xảy ra các vụ sạt lở đồi núi nghiêm trọng, được nghiên cứu như thế nào trong đề án?
- Quảng Trị nghiên cứu hiện trạng năm 2018 với 241 vị trí sạt lở đất đá được xác định, 142 vị trí có quy mô nhỏ, 68 vị trí quy mô trung bình, 27 vị trí quy mô lớn, 2 vị trí quy mô rất lớn và hai vị trí quy mô đặt biệt lớn. Trượt lở đất đá thường xảy ra dọc hành làng đường HCM. Theo nghiên cứu, mức độ sạt lở ở Quảng Trị không cao cả về số lượng và mật độ, tuy nhiên mức độ trượt lở ở những địa bàn cụ thể lại rất cao, ví dụ như huyện Hướng Hoá có 147 điểm sạt lở (chiếm 61%).
Thừa Thiên Huế được khảo sát năm 2019 , ghi nhận 151 vị trí có biểu hiện trượt lở, 205 vị trí đã xảy ra trượt lở. Trong đó, bốn vị trí có quy mô đặc biệt lớn (trên 100.000 m3), 61 vị trí có quy mô lớn. Trượt lở ở đây thường xảy ra trên các sườn taluy dọc tuyến đường giao thông chính và khu vực dân cư như đường HCM, quốc lộ 74, 71 và 49.
Tương tự Quảng Trị, mức độ trượt lở ở toàn Thừa Thiên Huế không cao nhưng trên địa bàn cụ thể lại rất cao, ví dụ huyện A Lưới có 122 điểm (59%).
Quảng Nam được điều tra sạt lở đất đá vào năm 2019, các huyện Bắc Trà My, Nam Trà My, Tiên Phước, Phước Sơn được đán.h giá có nguy cơ trượt lở rất cao. Toàn Quảng Nam ghi nhận 723 vị trí có biểu hiện trượt lở đất đá, 1.286 vị trí đã xảy ra trượt lở. Trong đó, 353 vị trí quy mô nhỏ, 531 quy mô trung bình, 12 vị trí quy mô rất lớn và một vị trí quy mô đặc biệt lớn. Trượt lở ở Quảng Nam tập trung chủ yếu ở đường Hồ Chí Minh, đường Trường Sơn Đông, quốc lộ 40B và trên các sườn trồng cây lâm nghiệp.
- Những nguyên nhân nào dẫn tới tình trạng sạt lở đất đá nghiêm trọng ở miền Trung thời gian qua, thưa ông?
- Về nguyên nhân tự nhiên, mưa là yếu tố đầu tiên kích hoạt sạt lở. Theo nghiên cứu, chỉ cần mưa với độ khoảng 100 mm hoặc nhỏ hơn nhưng kéo dài liên tục hàng chục ngày là đủ khiến đất đá bị bão hòa nước. Đợt vừa qua có thể thấy mưa liên tục nhiều ngày, nhiều nơi thậm chí ghi nhận lượng mưa chưa từng có lên tới hơn 2.000 mm. Lượng mưa lớn như vậy đã gây ra lũ quét kéo theo sạt lở đất.
Ngoài ra, địa hình các tỉnh miền Trung thấp dần ra biển nhưng khá đột ngột, tạo ra độ dốc 14-32 %, cộng với địa chất phức tạp, lớp vỏ phong hóa dày; thảm phủ chủ yếu là rừng trồng, rừng tái sinh cũng là nguyên nhân dẫn tới tình trạng sạt lở nghiêm trọng.
Tiếp theo là các hoạt động nhân sinh như phá rừng, mở đường, xây dựng công trình… đã thúc đẩy quá trình tai biến địa chất. Để làm đường, làm công trình thì phải bạt núi, xẻ taluy dẫn tới mất chân và mất ổn định sườn dốc, tạo độ dốc cao hơn, mất thảm thực vật dẫn tới nguy cơ sạt lở. Thực tế cho thấy các điểm sạt lở tập trung ở sườn các dãy núi, nơi dân cư sinh sống hoặc dọc các tuyến đường, các công trình nhân tạo.
Mất rừng tự nhiên cũng là nguyên nhân dẫn tới sạt lở. Nhiều nơi tỷ lệ che phủ của rừng lên tới 70-80%, nhưng khả năng giữ nước của rừng tái sinh, rừng trồng rất hạn chế so với rừng tự nhiên. Rừng trồng đa phần là keo, sau một vài năm họ thu hoạch rồi lại trồng cây mới khiến liên kết đất yếu, hệ thống rễ cây trồng này cũng không phát triển để giữ lại nước.
Trong một tháng qua đã có 5 vụ sạt lở lớn vùi lấp nhiều người dân, nhiều cán bộ, chiến sĩ. Như ở Quảng Nam, trong hai ngày 28-29/10 đã xảy ra ba vụ sạt lở. Các khu vực này đều có những đặc điểm chung về địa hình, địa chất, rừng và đã có cảnh bảo nguy cơ trượt lở đất đá cao theo bản đồ hiện trạng cũng như bản đồ cảnh báo khi bàn giao về địa phương.
Ví dụ vụ sạt lở đất đá tại thôn 1, xã Trà Vân (Nam Trà My, Quảng Nam) xảy ra trên địa hình có độ cao 600 đến 900 m, khu vực có nguồn gốc bóc mòn, xâm thực, độ dốc sườn tự nhiên 20-30%; thảm thực vật chủ yếu là rừng trồng với độ che phủ khoảng 65-70%; mạng lưới khe suối đa phần ngắn và dốc, thung lũng suối hẹp ở thượng nguồn, tiết diên ngang hình chữ “V” là những yếu tố nguy cơ cao xảy ra trượt lở, đã được cảnh báo
Trong diện tích khu vực trượt lở ở thôn 1, xã Trà Vân có sự phân bố của đứt gãy chạy theo phương Đông Bắc – Tây Nam và gần nút giao với đứt gãy phương Tây Bắc – Đông Nam. Các khe nứt này đã làm cho đá của khu vực bị cà nát, đậ.p vỡ khiến kết cấu của đất yếu, đồng thời tạo điều kiện cho quá trình phong hóa phát triển sâu 20 đến 30 m. Vỏ phong hóa này giàu khoáng sét khi gặp nước sẽ nhanh chóng bị chảy nhão tạo thành lũ quét, sạt lở.
- Đâu là những giải pháp giúp nâng cao khả năng cảnh báo cũng như ứng phó với sạt lở đất đá?
- Giải pháp hữu hiệu nhất là lắp đặt hệ thống máy quan trắc đa thiên tai. Hệ thống này có thể đưa ra dự báo gần như sát với thực tế. Tuy nhiên, hiện cả nước mới chỉ đầu tư được khoảng 10 máy cho những vùng nhất định. Do số điểm có nguy cơ trượt lở ở Việt Nam rất nhiều, nên việc lắp đặt máy móc này ở khắp các nơi là không khả thi.
Trước mắt ta có thể học hỏi kinh nghiệm của Thái Lan là trang bị cho mỗi làng, bản một cột đo mưa, khi mưa đến một mức nhất định thì di chuyển người dân đến nơi an toàn. Phương pháp này vừa đỡ tốn kém và dễ dàng triển khai.
Ngoài ra, hiện bản đồ phân vùng cảnh báo đã được chuyển đến các địa phương, cơ quan quản lý cần dựa trên bản đồ này nhận biết khu vực nguy cơ cao xảy ra trượt lở để không bố trí định cư, định canh và di dời dân đến nơi an toàn.
Ở mỗi địa phương cần lập vùng tương đối an toàn dựa trên bản đồ để khi có nguy cơ xảy ra thiên tai thì dễ dàng sơ tán người dân đến. Đồng thời khi quy hoạch sử dụng đất cần đặt mục tiêu bảo vệ rừng đầu nguồn lên đầu, trồng rừng ở những nơi có nguy cơ xảy ra trượt lở đất đá.
8 giờ giải cứu công nhân thủy điện bằng ròng rọc
Khi các tuyến đường, cầu bị núi sạt lở chia cắt hoàn toàn, lực lượng cứu hộ đã dùng ròng rọc đưa hơn 80 công nhân ra ngoài.
Hội trường UBND huyện Phước Sơn 7h sáng 30/10 hối hả với nhiều lực lượng họp bàn thành lập Sở chỉ huy tiề.n phương cứu hộ 2 điểm sạt lở, lũ quét tại xã Phước Lộc và hơn 200 công nhân thuỷ điện Đăk Mi 2 bị cô lập hai ngày nay.
Đại tá Trương Quang Nhạn, Phó tham mưu trưởng Quân khu 5 cho biết, lực lượng trinh sát băng đường rừng báo về, hơn 50 km từ trung tâm huyện vào xã Phước Lộc có hàng chục điểm sạt lở, đặc biệt nhiều đoạn đường bị đứt gãy, muốn qua phải trườn theo sườn núi cheo leo, rất nguy hiểm.
Đường bộ lúc này tiếp cận vào xã vùng cao Phước Lộc lúc này là không thể nên việc huy động lực lượng tại chỗ tìm kiếm các nạ.n nhâ.n mất tích ở xã này được tính tới, trong đó có thể đưa người từ xã Phước Thành qua hỗ trợ, nhưng đoạn đường hai xã cũng bị chia cắt. Ngoài việc tìm kiếm 8 người còn mất tích, việc đảm bảo an toàn cho lực lượng cứu hộ và đưa lương thực, nước sạch vào với người dân các xã bị cô lập được ưu tiên tính toán.
"Hai mũi cứu hộ được triển khai song song, đoạn nào thông thì ta đi ôtô, khó khăn thì dùng xe máy tăng bo, cuối cùng thì lội bộ băng rừng để tiếp cận sớm nhất khu vực bị nạn. Tôi cũng đã đề xuất Kom Tum mở tuyến đường về Phước Lộc khi hai tuyến đường DH1 và DH2 chưa thể thông", đại tá Nhạn nói.
9h, việc tiếp cận của lực lượng cứu hộ gặp cản trở đầu tiên với đậ.p tràn và các điểm sạt lở trên đường vào xã Phước Công. Đây là điểm xã gần với Phước Lộc nhất khi chỉ còn 15 km, tuy nhiên đoạn đường này bị sạt lở nghiêm trọng.
Lực lượng quân đội cuốc bộ, băng rừng vào thị sát thủy điện Đăk Mi 2 sáng 30/10. Ảnh: Võ Thạnh
Để vào được nhà máy thuỷ điện Đăk Mi 2, sau cuộc họp nhanh, lực lượng cứu hộ do ông Nguyễn Mạnh Hà, Trưởng ban Nội chính Quảng Nam dẫn đầu cùng gần 20 người với các dụng cụ liên lạc chuyên dụng đã cắt rừng bằng đường bộ vào sâu bên trong xã Phước Lộc.
Do ảnh hưởng của cơn bão số 9, hàng chục điểm sạt lở khiến tuyến đường tiếp cận nhà máy càng trở nên khó khăn. Hàng nghìn khối đất đá tràn xuống đường, lực lượng chức năng phải lội bùn, đu dây và trườn qua các khe đá để tiếp cận. Sau chừng 3 km, khu lán trại dựng bằng gỗ, lợp tôn bên sông Đăk Mi của các công nhân nhà máy hiện ra với bùn đất dính đặc quánh. Xe cẩu, ôtô bị đất đá vùn lấp. Một số nhóm công nhân từ khu vực nhà máy cùng nhau khiêng một số máy móc qua các điểm sạt lở ra ngoài, họ cho biết phải di dời nhanh trước khi cơn bão số 10 đến.
Công nhân đu ròng rọc qua sông. Video: Tuấn Quỳnh - Việt Thạnh - Thanh Nhàn
Anh Phúc (35 tuổ.i, quê Thanh Hóa), công nhân nhà máy vừa chỉnh lại dây cáp treo chờ nhóm hơn 20 người cô lập để đưa qua sông. Anh nói dây cáp được dựng lên để tiếp tế lương thực cho anh em bên kia nhà máy, sáng nay thời tiết thuận lợi, nước xuống thấp, nên ban lãnh đạo công ty quyết định đưa tất cả mọi người ra ngoài.
Vào rừng làm việc gần năm nay, lần đầu tiên anh Phúc chứng kiến cảnh tượng sạt lở kinh khủng như vậy. "Chiều 28/10, thời điểm bão số 9 đi vào gió ít nhưng mưa rất lớn, công nhân đều ngồi trong lán, nghe tiếng nổ ầm ầm, lúc này cũng không biết chạy đi đâu, may mà đất đá tràn xuống khu vực lán ít, không ảnh hưởng đến tính mạng", anh Phúc nói.
Cáp treo dựng khá đơn sơ dưới lòng sông với 3 cây gỗ tụm lại làm điểm tựa. Để đưa đồng nghiệp qua bên này, hơn 10 người được chia ra hai nhóm đôi bờ kéo thủ công. Anh Toàn, một công nhân bị mắc kẹt bên nhà máy điều hành cười lạc quan khi được đưa ra ngoài. "Tôi làm thuỷ điện này được hơn 2 năm nên cũng quen việc đi cáp treo, tuy nhiên lần này cũng hơi sợ vì ảnh hưởng của bão", anh Toàn nói và cho biết thêm để đến khu vực cứu hộ cứu nạn, nhóm của anh phải đi bộ đường rừng chừng 3 km.
Công nhân nhà máy thủy điện được đưa ra ngoài bằng cáp treo chiều 30/10. Ảnh: Phước Tuấn
Đến chiều 30/10, Phước Sơn có mưa lớn, hầu hết số công nhân qua sông bằng cáp treo, lội bộ ra trung tâm xã Phước Công an toàn. Theo báo cáo của lãnh đạo thủy điện Đăk Mi 2, nhà máy đã liên lạc được tất cả các công nhân. Khu vực đậ.p chính còn 80 công nhân, sẽ cơ động ra 10 người. 70 công nhân vẫn ở lại để vận hành nhà máy. Lương thực cũng được tiếp tế để đảm bảo đủ một tuần cho công nhân.
Mũi cứu hộ 8 người dân mất tích tại xã Phước Lộc, lực lượng tại chỗ đã tìm thấy và chôn cất 5 th.i th.ể. Theo lãnh đạo xã này, số lượng đất đá vùi lấp rất lớn, việc tìm kiếm thủ công bằng cuốc xẻng không hiệu quả, cần đưa phương tiện, máy múc vào hiện trường.
"Nhưng để vào được đến Phước Lộc phải mất một tuần nếu trời không mưa, nếu trời mưa thì còn kéo dài hơn, nguy cơ sạt lở cao", ông Nguyễn Mạnh Hà, Trưởng ban Nội chính tỉnh Quảng Nam nói. Về phương án đảm bảo lương thực cho người dân xã Phước Lộc đang bị chia cắt, ông Hà cho hay trong dân còn 4 tấn gạo. Huyện Phước Sơn đang lên phương án vận chuyển lương thực vào tiếp tế. Bí thư Tỉnh ủy Quảng Nam cũng đã yêu cầu Bộ quốc phòng bay trực thăng vào những khu vực cô lập, thả hàng tiếp tế cho người dân.
Đường vào xã Phước Lộc bị chia cắt hàng chục điểm, không thể khắc phục trong thời gian ngắn. Đoạn đường qua khu vực xã Phước Công bị đứt gãy. Ảnh: Phước Tuấn
Hai ngày trước, một vụ sạt lở đất đã vùi lấp 11 người ở thôn 6, xã Phước Lộc. Đến nay 5 th.i th.ể đã được lực lượng cứu hộ tại chỗ tìm thấy. Tại xã Phước Thành, cùng huyện Phước Sơn, một vụ sạt lở đất đá khác khiến hai cán bộ xã mất tích trên đường giúp dân sơ tán, tránh lũ. Cơn bão số 9 cũng khiến đường vùng cao 5 xã thuộc huyện Phước Sơn bị chia cắt, khiến hơn 200 công nhân nhà máy thủy điện Đăk Mi 2 bị cô lập.
'Hoạt động dân sinh có thể là nguyên nhân kích hoạt thiên tai ở miền Trung' Thứ trưởng Bộ Tài nguyên Môi trường Lê Công Thành cho rằng hoạt động dân sinh như mở đường, san ủi làm nhà, xây dựng thủy điện... có thể là nguyên nhân kích hoạt thiên tai. Tại họp báo thường kỳ Chính phủ chiều 30/10, ông Lê Công Thành, Thứ trưởng Bộ Tài nguyên Môi trường đã nêu quan điểm trên. Theo ông,...