Chiến trường chuỗi cung ứng: Mỹ, Trung Quốc và cuộc đua kiểm soát công nghệ

Từ thuế quan đến kiểm soát bán dẫn và tài nguyên hiếm, các cường quốc đang biến chuỗi cung ứng thành chiến trường địa chính trị khốc liệt thế kỷ 21.

Cảng hàng hóa ở Rio de Janeiro, Brazil. Ảnh: THX/TTXVN

Bối cảnh kinh tế toàn cầu đang chứng kiến một sự chuyển đổi sâu sắc, với thương mại quốc tế ngày càng bị “vũ khí hóa” cho các mục đích địa chính trị. Sự thay đổi này báo hiệu một hình thức cưỡng chế kinh tế mới: thao túng chiến lược các chuỗi cung ứng toàn cầu. Theo đó, các quốc gia hiện đang tận dụng quyền kiểm soát của họ đối với các điểm nút quan trọng, nguồn lực thiết yếu và công nghệ tiên tiến trong các mạng lưới sản xuất được kết nối với nhau để gây ảnh hưởng, nhằm đạt được các mục tiêu chiến lược.

Việc “vũ khí hóa” chuỗi cung ứng là chiến lược sử dụng các công cụ thương mại để tạo sức ép kinh tế nhằm đạt mục đích chính trị hoặc kinh tế rộng lớn hơn. Chiến lược này khai thác sự phụ thuộc lẫn nhau không cân xứng giữa các quốc gia, trong đó một bên dễ bị tổn thương hơn khi quan hệ kinh tế bị gián đoạn. Đây không chỉ là sản phẩm của tranh chấp thương mại mà còn là chiến lược có tính toán, có chủ đích của các quốc gia để giành lấy đòn bẩy và thực hiện các mục tiêu chiến lược, đặc biệt trong bối cảnh cạnh tranh giữa các cường quốc.

Khi thuế quan là chất xúc tác

Từ đầu năm 2025, việc Tổng thống Trump trở lại Nhà Trắng đã mở ra làn sóng mới của chủ nghĩa bảo hộ thương mại và “vũ khí hóa” chuỗi cung ứng. Tháng 4/2025, ông Trump đã ký áp dụng mức thuế quan hai cấp độ: thuế cơ sở 10% với tất cả các quốc gia và thuế “có đi có lại” cao hơn với khoảng 60 nước có mất cân bằng thương mại lớn nhất với Mỹ. Các chính sách thuế quan mạnh tay từ Mỹ và phản ứng của các bên liên quan đã ảnh hưởng đáng kể đến chuỗi cung ứng toàn cầu, làm tăng chi phí sản xuất, gián đoạn dòng chảy hàng hóa và tạo ra sự không chắc chắn lớn trong kế hoạch kinh doanh của doanh nghiệp.

Theo tờ New York Times, ngoài tranh chấp thuế quan, các cường quốc, đặc biệt là Mỹ và Trung Quốc đã chuyển sang chiến lược nguy hại hơn: phô trương quyền kiểm soát đối với chuỗi cung ứng toàn cầu. Cuộc chiến chuỗi cung ứng này diễn ra song song với các biện pháp thuế quan hai nước đã áp đặt lên hàng nhập khẩu của nhau. Không dừng lại ở thuế quan, Mỹ và các quốc gia lớn còn sử dụng chuỗi cung ứng như một “vũ khí chiến lược” trong cạnh tranh địa chính trị. Các biện pháp bao gồm kiểm soát xuất khẩu công nghệ cao, hạn chế tiếp cận nguyên liệu chiến lược, và đặc biệt là các cuộc tấn công mạng vào hệ thống hậu cần. Những hành động này đã biến chuỗi cung ứng thành điểm nóng mới trong quan hệ quốc tế, mở ra một chiến trường kinh tế phức tạp và đa chiều.

Ngành bán dẫn, xương sống của nền kinh tế số toàn cầu, đã trở thành một chiến trường địa chính trị điển hình trong bối cảnh “vũ khí hóa chuỗi cung ứng”. Từ chip máy tính đến thiết bị điện tử tiêu dùng, bán dẫn là thành phần không thể thiếu, quyết định năng lực cạnh tranh và an ninh quốc gia của mọi nền kinh tế hiện đại. Sự cạnh tranh công nghệ giữa Mỹ và Trung Quốc, đặc biệt là trong lĩnh vực bán dẫn, là ví dụ cụ thể cho vấn đề này.

Cụ thể, chính sách của Mỹ đối với ngành bán dẫn gần đây đã chuyển sang giai đoạn mới, tập trung vào “vũ khí hóa” chuỗi cung ứng nhằm kiềm chế tham vọng công nghệ của Trung Quốc. Chính quyền Trump tiếp tục và mở rộng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu, đặc biệt vào thiết bị sản xuất chip tiên tiến, phần mềm thiết kế vi mạch và linh kiện phục vụ trí tuệ nhân tạo cùng quốc phòng. Bộ Thương mại Mỹ đã bổ sung hàng trăm công ty Trung Quốc vào “danh sách đen”, bao gồm nhà sản xuất thiết bị, nhà máy bán dẫn và các công ty liên quan chương trình “quân sự-dân sự hợp nhất” của Trung Quốc.

Mỹ cũng áp dụng chiến lược “điểm nghẽn” xuất khẩu một cách có chủ đích trong lĩnh vực bán dẫn để tối đa hóa lợi thế cạnh tranh. Song song với kiểm soát xuất khẩu, Mỹ còn tăng mạnh thuế nhập khẩu đối với chất bán dẫn và thiết bị liên quan từ Trung Quốc. Kênh CNN dẫn lời các chuyên gia cho biết lệnh kiểm soát xuất khẩu của Washington đối với phần mềm thiết kế chip sẽ có tác động mạnh đối với ngành công nghiệp bán dẫn Trung Quốc.

Các biện pháp “vũ khí hóa” chuỗi cung ứng bán dẫn của Mỹ đã vấp phải phản ứng mạnh mẽ từ phía Trung Quốc. Bắc Kinh đã hạn chế xuất khẩu các loại khoáng chất quý hiếm như gallium, germanium – nguyên liệu thiết yếu cho sản xuất chip – và tăng cường đầu tư cho doanh nghiệp bán dẫn nội địa. Dù các biện pháp của Mỹ đã gây gián đoạn cho ngành bán dẫn Trung Quốc, các chuyên gia cảnh báo rằng việc kiểm soát có thể thúc đẩy Trung Quốc tự chủ sản xuất công nghệ, từ đó tạo ra những bước đột phá mới và làm thay đổi cân bằng quyền lực công nghệ toàn cầu.

Mở rộng “chiến trường”: Năng lượng, lương thực và y tế

Việc “vũ khí hóa” chuỗi cung ứng đã vượt xa khỏi phạm vi chất bán dẫn, lan rộng đến nhiều lĩnh vực quan trọng khác. Các cường quốc kinh tế ngày càng sử dụng sự phụ thuộc lẫn nhau trong chuỗi cung ứng như một công cụ địa chính trị, khai thác vị thế thống trị của mình để thể hiện quyền lực thông qua kiểm soát quyền tiếp cận vào hàng hóa, dịch vụ hoặc cơ sở hạ tầng quan trọng.

Bên cạnh công nghệ cao và khoáng sản quan trọng, an ninh năng lượng là một lĩnh vực khác đang ngày càng bị “vũ khí hóa”. Các quốc gia có nguồn tài nguyên năng lượng dồi dào hoặc kiểm soát các tuyến đường vận chuyển năng lượng chiến lược có thể sử dụng chúng làm đòn bẩy chính trị và kinh tế. Việc cắt giảm nguồn cung, tăng giá đột ngột, hoặc áp đặt các lệnh trừng phạt liên quan đến năng lượng có thể gây ra khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng cho các quốc gia phụ thuộc.

An ninh lương thực cũng là một lĩnh vực tiềm ẩn nguy cơ bị “vũ khí hóa”, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu và các cú sốc địa chính trị. Việc một quốc gia kiểm soát nguồn cung lương thực thiết yếu hoặc áp đặt các rào cản thương mại nông sản có thể gây ra bất ổn xã hội và kinh tế ở các quốc gia nhập khẩu.

Bên cạnh đó, các lĩnh vực như dược phẩm, vật tư y tế, và thậm chí chuỗi cung ứng dịch vụ (như vận tải biển, logistics) cũng có thể bị “vũ khí hóa”. Đại dịch COVID-19 đã phơi bày sự phụ thuộc của nhiều quốc gia vào chuỗi cung ứng y tế toàn cầu và những rủi ro khi các quốc gia sản xuất áp đặt lệnh cấm xuất khẩu.

Tác động toàn cầu: Tái định hình cấu trúc thương mại

Theo các chuyên gia phân tích tại Trung tâm Nghiên cứu Chính sách Kinh tế (CEPR) có trụ sở chính tại Anh và Pháp, việc “vũ khí hóa” chuỗi cung ứng đang tạo ra những biến đổi sâu sắc trong kiến trúc thương mại quốc tế. Một trong những tác động rõ rệt nhất là sự sụt giảm đáng kể trong dòng chảy thương mại toàn cầu. Sự thay đổi cơ bản đang diễn ra là việc chuyển từ các mạng lưới phân tán toàn cầu sang các kiến trúc khu vực hóa hơn. Sự phân mảnh này dẫn đến một tương lai thương mại kém hiệu quả hơn nhưng được kiểm soát chính trị nhiều hơn, thay đổi căn bản bối cảnh cho các tập đoàn đa quốc gia và dòng vốn toàn cầu.

Xu hướng này đang thúc đẩy việc hình thành các khối kinh tế khác biệt dựa trên sự liên kết địa chính trị và sự tin cậy, thay vì chỉ dựa trên lợi thế so sánh như trước đây. Điều này có khả năng dẫn đến một trật tự kinh tế đa cực, nơi các quốc gia ưu tiên sự tự chủ và khả năng phục hồi hơn là tối ưu hóa chi phí.

Cùng với đó, những thay đổi trong kiến trúc chuỗi cung ứng toàn cầu khiến các công ty phải tái đánh giá chiến lược tìm nguồn cung ứng và sản xuất. Điều này bao gồm việc đầu tư vào các cơ sở sản xuất mới ở các quốc gia thân thiện, “gần nhà” hoặc trong nước, thường đi kèm với chi phí cao hơn và thời gian xây dựng dài hơn.

Tóm lại, việc “vũ khí hóa” chuỗi cung ứng đang tạo ra những hậu quả kinh tế đáng kể mà cả doanh nghiệp và người tiêu dùng phải gánh chịu. Tuy nhiên, nó cũng thúc đẩy đổi mới trong các lĩnh vực chiến lược và khuyến khích đầu tư vào năng lực sản xuất trong nước. Việc “vũ khí hóa” chuỗi cung ứng sẽ tiếp tục là một yếu tố định hình quan hệ kinh tế quốc tế trong dài hạn, đòi hỏi các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và nhà đầu tư phải phát triển các chiến lược linh hoạt và hiểu biết sâu sắc về rủi ro để điều hướng trong một thế giới ngày càng phân mảnh và chuỗi cung ứng bị “vũ khí hóa”.