Chagas disease, căn bệnh do bọ xít hút máu có từ thời cổ đại

Một trong những căn bệnh lây lan do côn trùng gây ra có từ thời cổ đại ít được nhắc đến là bệnh chagas, thủ phạm là đơn bào trypanosoma cruzi (T. cruzi) được bọ xít hút máu truyền cho người khỏe mạnh.

Xác ướp “chứa đầy châu chấu”

Trong danh sách top 10 phát hiện cổ xưa khiến người hiện đại không khỏi ngạc nhiên, đứng vị trí thứ 10, phát hiện ra xác ướp “chứa đầy châu chấu”. Đây là xác người đàn ông, cách chúng ta khoảng 1.000 đến 1.400 năm, được nhiệt độ khô hanh tại vùng Lower Pecos Canyonlands, Texas (Mỹ) bảo vệ nguyên vẹn, người này chết vì táo bón do ăn chế độ ăn giàu protein từ châu chấu.

Nguyên thủy, được giới khảo cổ tìm thấy vào năm 1937, tại công viên quốc gia Lower Pecos Canyonlands. Người đàn ông này qua đời vì bệnh Chagas do ký sinh trùng T. cruzi gây ra. Gần cuối đời, do bị suy dinh dưỡng nặng và có thể do quá yếu để chăm sóc bản thân, nên ai đó đã cho ông dùng chế độ ăn giàu protein từ châu chấu trong nhiều tháng. Do châu chấu giàu protein nên mắc chứng táo bón, đại tràng bị sưng, ngăn cản quá trình tiêu hóa, điều chưa từng được ghi nhận trước đây.

Bọ triatomine

Do mắc bệnh Chagas vì T. cruzi nên hệ thống dạ dày – ruột của người đàn ông bị ùn tắc. Hậu quả, ruột sưng to gấp 6 lần kích thước thông thường, hay còn gọi là chứng “phình đại tràng”. Người này không thể tiêu hóa thức ăn bình thường và dần trở nên suy dinh dưỡng trầm trọng.

Các nhà nghiên cứu cho rằng gia đình hoặc thành viên trong cộng đồng đã cho người đàn ông ăn châu chấu bẻ chân. “Ngoài chứa nhiều protein, thức ăn này còn có độ ẩm cao nên dễ ăn nhưng khó tiêu. Qua phân tích xác ướp bằng kính hiển vi điện tử quét, các nhà khoa học còn phát hiện thấy chế độ ăn của người đàn ông này những tháng cuối chứa đầy châu chấu chưa tiêu hóa.

Nhóm nghiên cứu do giáo sư Karl Reinhard, Trường Tài nguyên thiên nhiên thuộc Đại học Nebraska – Lincoln đứng đầu, kết quả trên tạp chí Memorias do Instituto Oswaldo Cruz. Theo nghiên cứu, các nhà khoa học còn tìm thấy phytolith trong ruột xác ướp.

Phytolith là một cấu trúc trong thực vật, vì nó không được cơ thể con người hấp thụ dễ dàng nên thường có thể đi qua hệ tiêu hóa một cách nguyên vẹn. Điều này cho thấy xác ướp có áp lực rất lớn trong đường ruột và phải chịu nhiều cơn đau đớn. Một số kết quả nghiên cứu khác cũng cho thấy xác ướp bị táo bón nghiêm trọng khi còn sống, do đó, ruột không thể tiêu hóa và hấp thụ chất dinh dưỡng, dẫn đến không đủ dinh dưỡng duy trì sự sống.

Đôi nét về bệnh Chagas

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh Mỹ (CDC), bệnh Chagas hay bệnh do trypanosoma Châu Mỹ (American trypanosomiasis) là bệnh ký sinh trùng nhiệt đới do đơn bào Trypanosoma cruzi (T. cruzi) gây ra. Bệnh lây qua côn trùng rệp môi hay bọ xít hút máu.

Bệnh được đặt theo tên của bác sĩ người Brazil Carlos Chagas, ông đã phát hiện ra bệnh lần đầu vào năm 1909. Ký sinh trùng T. cruzi được tìm thấy nhiều ở Châu Mỹ (chủ yếu là ở các vùng nông thôn Châu Mỹ La-tinh, nơi kinh tế còn khó khăn). Chagas còn được gọi là bệnh giun đầu gai ở Mỹ.

Ước tính có 7 đến 8 triệu người, tập trung chủ yếu ở Mexico, Trung Mỹ và Nam Mỹ mắc bệnh Chagas. Tính đến 2006, có trên 12.500 ca tử vong vì căn bệnh này. Tình trạng di dân thiếu kiểm soát làm gia tăng những vùng có bệnh Chagas, lan sang cả Châu Âu và Mỹ, ngoài con người bệnh còn xảy ra ở hơn 150 động vật khác.

Mọi người có thể bị nhiễm theo theo nhiều cách. Ở những khu vực “rốn bệnh Chagas”, con đường chính là lây truyền qua vật trung gian. Các vec-tơ côn trùng được gọi là bọ triatomine, những con bọ hút máu này bị nhiễm T. cruzi khi cắn động vật hoặc người bị nhiễm bệnh.

Sau khi bị nhiễm, chúng truyền ký sinh trùng trong phân của chúng. Bọ xít được tìm thấy trong những ngôi nhà làm từ vật liệu như bùn, đất nung, rơm rạ và lá cọ. Vào ban ngày, bọ ẩn trong các kẽ hở trên tường và mái nhà. Vào ban đêm, khi cư dân đang ngủ, bọ xít xuất hiện hút máu người. Vì chúng có xu hướng cắn vào mặt người nên bọ triatomine còn được gọi là “bọ xít hút máu”.

Sau khi cắn và ăn máu, chúng sẽ phóng uế (phân) vào người. Người đó có thể bị nhiễm nếu T. cruzi ký sinh trong phân bọ xâm nhập vào cơ thể qua màng nhầy hoặc vết vỡ trên da. Người đang ngủ có thể vô tình gãi hoặc chà xát phân vào vết thương, mắt hoặc miệng bị cắn.

Ngoài ra, còn có lây truyền bẩm sinh (từ phụ nữ mang thai sang con); truyền máu; cấy ghép nội tạng; ăn thức ăn chưa nấu chín bị nhiễm phân (phân) từ bọ triatomine bị nhiễm bệnh và tình cờ tiếp xúc trong phòng thí nghiệm.

Việc cho con bú sữa mẹ thường được coi là an toàn ngay cả khi người mẹ mắc bệnh Chagas. Tuy nhiên, nếu mẹ bị nứt núm vú hoặc có máu trong sữa mẹ thì nên hút và vắt bỏ sữa cho đến khi núm vú lành và hết ra máu. Bệnh Chagas không lây truyền từ người sang người như cảm lạnh hoặc cúm hoặc qua tiếp xúc thông thường với người hoặc động vật bị nhiễm bệnh.

Trong giai đoạn đầu của bệnh, các triệu chứng thường hoặc là không có hoặc là nhẹ và các triệu chứng đó có thể là sốt, hạch bạch huyết sưng, nhức đầu, hoặc sưng cục bộ tại vết đốt. Sau 8-12 tuần, bệnh chuyển sang giai đoạn mãn tính và 60-70% số bệnh nhân không có thêm triệu chứng nào khác.

Khoảng 30 đến 40% số bệnh nhân còn lại thì có thêm triệu chứng khác sau 10 đến 30 năm kể từ khi mới nhiễm bệnh. Bao gồm to tâm thất ở 20 đến 30%, dẫn đến suy tim. Phình thực quản hoặc phình đại tràng cũng có thể xảy ra ở 10% bệnh nhân.

Đơn bào trypanosoma cruzi

Bệnh Chagas được điều trị như thế nào?

Phát hiện bệnh sớm bằng cách tìm ký sinh trùng trong máu dưới kính hiển vi. Nếu ở giai đoạn mãn tính dựa vào tìm kháng thể kháng T. cruzi trong máu. Có hai cách tiếp cận liệu pháp để cứu sống bệnh nhân mắc bệnh Chagas: Điều trị chống ký sinh trùng để tiêu diệt ký sinh trùng; điều trị triệu chứng để kiểm soát các triệu chứng và dấu hiệu của nhiễm trùng.

Bệnh ở giai đoạn đầu có thể điều trị bằng thuốc benznidazole hoặc nifurtimox. Thuốc hầu như luôn phát huy tác dụng nếu điều trị sớm, tuy nhiên, ít hiệu quả hơn ở người đã mắc bệnh Chagas lâu. Khi được sử dụng điều trị bệnh mãn tính, thuốc có thể làm chậm hay ngăn ngừa các triệu chứng ở giai đoạn cuối.

Benznidazole và nifurtimox có thể gây tác dụng phụ nhất thời tới ở 40% số bệnh nhân như rối loạn da, nhiễm độc não, rối loạn đường tiêu hóa. Tại Mỹ, Benznidazole được Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) chấp thuận sử dụng cho trẻ em từ 2-12 tuổi và có bán trên các quầy thuốc, riêng Nifurtimox hiện chưa được FDA đồng ý. Hầu hết mọi người không cần phải nhập viện trong quá trình điều trị.

Điều trị triệu chứng có thể giúp những người có vấn đề về tim hoặc đường tiêu hóa do bệnh Chagas. Ví dụ, máy tạo nhịp tim và thuốc điều trị nhịp tim không đều có thể cứu sống một số bệnh nhân mắc bệnh tim mãn tính. Hiện không có thuốc hoặc vắc xin để ngăn ngừa nhiễm trùng.

Biện pháp phòng ngừa bao gồm phun thuốc diệt côn trùng lâu dài cho những ngôi nhà bị nhiễm bệnh, sử dụng màn trải giường được xử lý bằng thuốc diệt côn trùng lâu dài, mặc quần áo bảo hộ và thoa thuốc chống côn trùng lên vùng da tiếp xúc.

Cần tuân thủ các biện pháp phòng ngừa về thực phẩm và đồ uống và tránh ăn salad, rau chưa nấu chín, trái cây chưa gọt vỏ và nước trái cây chưa tiệt trùng. Để hạn chế bệnh, nên diệt bọ xít hút máu và tránh bị chúng đốt. Phải kiểm tra máu trước khi hiến, truyền hoặc nhận máu.