Cái bắt tay định hình lại cục diện năng lượng ở khu vực Trung và Nam Á

Thỏa thuận khí đốt Nga – Iran không chỉ là một dự án hợp tác năng lượng đơn thuần, mà còn là cú hích chiến lược định hình trật tự năng lượng Á-Âu.

Hành lang khí đốt này có thể trở thành một đối trọng lớn với phương Tây và mở ra kỷ nguyên mới cho thị trường năng lượng khu vực.

Điểm xuất phát của hệ thống đường ống dẫn khí đốt tự nhiên Nord Stream 2 ở Ust-Luga, Nga. Ảnh: Bloomberg/TTXVN

Theo cổng phân tích thông tin News.az của Azerbaijan, Nga và Iran đang tiến gần đến giai đoạn cuối cùng của các cuộc đàm phán quan trọng, có khả năng định hình lại cục diện năng lượng ở khu vực Trung và Nam Á. Cuộc họp lần thứ 18 của Ủy ban liên chính phủ Nga – Iran (IGC), dự kiến diễn ra tại Moskva từ ngày 23 đến 25/4 tới, được kỳ vọng sẽ chính thức hóa thỏa thuận cung cấp khí đốt tự nhiên từ Nga cho Iran, một thỏa thuận đã được chờ đợi từ lâu.

Thỏa thuận này, được xây dựng trong nhiều năm, không chỉ đơn thuần là một hoạt động ngoại giao năng lượng. Nó thể hiện sự liên kết chiến lược giữa hai quốc gia đang chịu lệnh trừng phạt, nhằm mục đích điều chỉnh lại các tuyến thương mại khu vực, đa dạng hóa thị trường xuất khẩu và thách thức sự thống trị của phương Tây đối với dòng chảy năng lượng toàn cầu.

Công tác chuẩn bị kỹ lưỡng cho cuộc họp IGC đã được tiến hành trong nhiều tháng qua. Tháng 3 năm nay chứng kiến một loạt các cuộc gặp gỡ cấp cao giữa các quan chức Nga và Iran. Các cuộc hội đàm của Thứ trưởng Bộ Năng lượng Nga Roman Marshavin với đại diện Bộ Dầu mỏ Iran và cuộc thảo luận của Bộ trưởng Bộ Năng lượng Nga Sergey Tsivilev với Đại sứ Iran Kazem Jalali tại Moskva đã tập trung vào việc giải quyết các rào cản còn lại đối với hợp tác năng lượng.

Mặc dù Iran là một cường quốc khí đốt với sản lượng hàng năm trên 270 tỷ mét khối, nhưng nước này đang phải đối mặt với những thách thức về mặt địa lý và cơ sở hạ tầng. Phần lớn khí đốt được sản xuất ở phía Nam, trong khi nhu cầu tiêu thụ trong nước lại tập trung chủ yếu ở phía Bắc. Sự mất cân đối này, cùng với các hạn chế từ lệnh trừng phạt của Mỹ, khiến các hoạt động hoán đổi và luân chuyển khu vực trở nên quan trọng để đảm bảo an ninh nguồn cung.

Kể từ năm 2022, Nga và Iran đã tích cực khám phá các cơ chế hợp tác như vậy, dựa trên các hoạt động trao đổi dầu mỏ hiện có. Việc ký kết biên bản ghi nhớ chiến lược giữa tập đoàn Gazprom của Nga và Công ty Khí đốt Quốc gia Iran (NIGC) vào tháng 6/2024 đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong quá trình này. Chuyến thăm Moskva vào tháng 1/2025 của Tổng thống Iran Masoud Pezeshkian đã củng cố cả ý chí chính trị và tuyến đường vận chuyển khí đốt ưu tiên: thông qua Azerbaijan.

Hai hệ thống đường ống dẫn khí đốt, một kết nối Nga và Azerbaijan, và hệ thống còn lại kết nối Azerbaijan và Iran, đã sẵn sàng để sử dụng trong tương lai gần. Mặc dù khối lượng khí đốt ban đầu dự kiến sẽ khiêm tốn, khoảng 2 tỷ mét khối mỗi năm, cơ sở hạ tầng này hoàn toàn có khả năng được mở rộng quy mô trong tương lai. Tổng thống Nga Vladimir Putin đã gợi ý rằng khối lượng dài hạn có thể đạt tới 55 tỷ mét khối, tùy thuộc vào việc giải quyết các thách thức về chính trị, tài chính và hậu cần.

Việc lựa chọn tuyến đường đi qua Azerbaijan liên quan đến cả yếu tố địa chính trị lẫn kỹ thuật. Một phương án thay thế khác, đi qua Kazakhstan, Uzbekistan và Turkmenistan, có tiềm năng về năng lực vận chuyển lớn hơn và tính linh hoạt dài hạn, nhưng lại đi kèm với một mạng lưới đàm phán quá cảnh phức tạp hơn nhiều. Tuy nhiên, tuyến đường Trung Á vẫn đang được xem xét và có thể trở nên quan trọng nếu khối lượng khí đốt vận chuyển tăng lên đáng kể hoặc nếu hành lang Azerbaijan gặp phải những hạn chế không lường trước.

Hiện tại, tuyến đường Azerbaijan mang lại một điểm khởi đầu đáng tin cậy. Cơ sở hạ tầng từ thời Liên Xô, phần lớn vẫn còn nguyên vẹn và dễ dàng nâng cấp, cho phép triển khai nhanh chóng. Các chuyên gia năng lượng cho rằng các đợt giao hàng ban đầu có thể diễn ra dưới hình thức các thỏa thuận hoán đổi, giúp giảm bớt các hạn chế về nguồn cung ở miền Bắc Iran đồng thời củng cố vai trò của nước này như một trung tâm năng lượng khu vực.

Một vấn đề quan trọng vẫn chưa được giải quyết là vấn đề giá cả. Tuy nhiên, nhu cầu chính trị để tiến lên phía trước dường như rất mạnh mẽ ở cả hai bên. Tham vọng của Iran trong việc trở thành một trung tâm khí đốt khu vực, đã được thể hiện rõ qua các hoạt động hoán đổi với Turkmenistan, Thổ Nhĩ Kỳ và Iraq, đòi hỏi nước này phải chấp nhận các chuẩn mực định giá quốc tế. Về phần mình, Nga nhận thấy trong thỏa thuận này không chỉ là một thị trường tiêu thụ tiềm năng mà còn là một “cánh cổng” để tiếp cận các thị trường khác ở châu Á.

Thỏa thuận này báo hiệu một sự chuyển đổi rộng lớn hơn trong bối cảnh năng lượng khu vực. Nếu được mở rộng vượt ra ngoài khối lượng ban đầu, sự hợp tác khí đốt giữa Nga và Iran có thể phát triển thành một siêu dự án khu vực đầy tham vọng. Tầm nhìn đang nổi lên là một mạng lưới khí đốt xuyên lục địa kết nối các nguồn tài nguyên khổng lồ của Nga, quá cảnh qua Iran, với các thị trường tiêu thụ lớn ở Nam Á.

Thậm chí, một tuyến đường tiềm năng ở Trung Á để vận chuyển khí đốt của Nga tới Iran qua Kazakhstan và Turkmenistan cũng đang được xem xét. Nếu điều này trở thành hiện thực, một “Vành đai khí đốt châu Á” rộng lớn có thể phục vụ các thị trường tiêu dùng lớn như Ấn Độ, Pakistan, Iraq và Thổ Nhĩ Kỳ, đồng thời giảm bớt những hạn chế về nguồn cung nội bộ ở các nước Trung Á, cho phép họ đáp ứng các cam kết xuất khẩu sang Trung Quốc thông qua hệ thống đường ống dẫn khí đốt Trung Á-Trung Quốc hiện có.

Cơ sở tài nguyên cho dự án này là vô cùng mạnh mẽ, bao gồm Hệ thống cung cấp khí đốt thống nhất của Nga, mỏ South Pars khổng lồ của Iran và mỏ Galkynysh của Turkmenistan. Điều quan trọng cần lưu ý là thiết kế xuyên tâm của mạng lưới này sẽ giảm thiểu nguy cơ gián đoạn nguồn cung do sự cố tại bất kỳ địa điểm sản xuất cụ thể nào.

Mặc dù có những triển vọng đầy hứa hẹn, dự án này vẫn phải đối mặt với những thách thức to lớn. Chi phí vốn đầu tư sẽ rất cao. Các lệnh trừng phạt tiếp tục gây phức tạp cho việc tài trợ và mua sắm thiết bị cần thiết. Tình hình bất ổn trong khu vực, đặc biệt là ở Pakistan và Afghanistan, có thể làm chậm trễ quá trình xây dựng. Và trong khi thị trường Ấn Độ rất hấp dẫn, việc định tuyến đường ống qua các khu vực bất ổn vẫn là một vấn đề chính trị nhạy cảm.

Ngay cả khí thiên nhiên hóa lỏng (LNG), một giải pháp thay thế có vẻ linh hoạt, cũng phải đối mặt với nhiều rào cản. Iran vẫn chưa hoàn thành bất kỳ trong số năm nhà ga LNG đã được công bố trước đó. Nhà ga tiên tiến nhất, Iran LNG tại Tombak, có thể sẽ khởi động một nhà máy quy mô trung bình vào năm 2026, nhưng lại thiếu đội tàu chở dầu chuyên dụng và nguồn tài chính cần thiết. Sự tham gia của Nga vào các dự án LNG của Iran vẫn chưa rõ ràng, mặc dù Gazprom có kinh nghiệm liên quan và đã ký một biên bản ghi nhớ với NIGC vào năm 2022 bao gồm hợp tác về LNG.

Theo nhận định của Sergey Mitrakhovich, chuyên gia tại Quỹ An ninh Năng lượng Quốc gia Nga: “Đây không chỉ là vấn đề về khí đốt. Đây là vấn đề về sự hội nhập, định vị chiến lược và đòn bẩy dài hạn trong bối cảnh thị trường năng lượng Á-Âu đang phát triển nhanh chóng. Nếu mọi thứ diễn ra theo đúng kế hoạch, thập kỷ tới có thể chứng kiến sự trỗi dậy của một hành lang năng lượng Á-Âu có khả năng cạnh tranh với bất kỳ dự án nào mà phương Tây từng thực hiện, một hành lang được xây dựng không chỉ vì nhu cầu thiết yếu mà còn vì sự hội tụ chiến lược có chủ đích giữa các quốc gia”.